Stress bij jouw hond en jezelf beter begrijpen dankzij de polyvagaaltheorie
De polyvagaaltheorie wordt bij mensen al langere tijd ingezet om stress, angst en trauma te begrijpen. Deze theorie laat zien dat we op verschillende manieren kunnen reageren op een situatie. Als we ons onveilig voelen, kunnen we vechten, vluchten of bevriezen (ook wel bekend als fight, flight, freeze). Maar als we ons veilig voelen, kunnen we als reactie de verbinding met de ander aangaan. Dit gebeurt trouwens onbewust. Ons zenuwstelsel ‘kiest’ vliegensvlug wat de beste reactie is op dat moment. Dat is bij onze honden net zo. Gelukkig kunnen we die reacties wel op een positieve manier beïnvloeden. In dit artikel ontdek je hoe je voor meer kalmte en ontspanning bij jouw hond en bij jezelf kunt zorgen*.
* Dit artikel richt zich in de basis op honden, maar is dus ook prima toepasbaar op mensen.
Het zenuwstelsel
Voordat we dieper ingaan op de polyvagaaltheorie, hebben we eerst een korte stoomcursus nodig over het zenuwstelsel. Het zenuwstelsel is bij honden een belangrijk, complex orgaan om prikkels uit de omgeving (geuren, geluiden, bewegingen etc.) en van het eigen lichaam (honger, dorst en pijn bijvoorbeeld) te ontvangen en daar op te reageren. Het zenuwstelsel kan onderverdeeld worden in het centraal zenuwstelsel en perifeer zenuwstelsel.
- Het centraal zenuwstelsel bevat de hersenen en het ruggenmerg. Die zijn belangrijk voor het verwerken van de informatie die binnenkomt.
- Het perifeer zenuwstelsel stuurt informatie vanuit de hersenen door naar andere delen van het lichaam en andersom. Het perifeer zenuwstelsel kun je weer onderverdelen in:
- Het willekeurig zenuwstelsel: dat is verantwoordelijk voor bewuste acties, bijvoorbeeld wanneer een hond dorst heeft en daarom naar zijn waterbak loopt.
- Het autonoom zenuwstelsel: dat is verantwoordelijk voor onbewuste lichaamsprocessen zoals de hartslag, ademhaling, spijsvertering en slaap. Het gebeurt automatisch, de hond hoeft er zelf niks bewust voor te doen. Het autonoom zenuwstelsel kan weer onderverdeeld worden in het sympathisch zenuwstelsel en het parasympathisch zenuwstelsel:
- Het sympathisch zenuwstelsel is de ACTIE-stand van het lichaam. Die is actief wanneer de vecht- of vluchtreactie wordt geactiveerd als reactie op stress of (potentieel) acuut gevaar.
- Het parasympathisch zenuwstelsel is de RUST-stand van het lichaam. Het is verantwoordelijk voor rust, slaap en herstel, om bijvoorbeeld te herstellen na een stressvolle situatie.
De boodschapper van het zenuwstelsel: de nervus vagus
De belangrijkste taak van het autonome zenuwstelsel is zorgen dat de hond overleeft. Het is daarom continu op zoek naar signalen om te beoordelen of een situatie veilig of onveilig is. De tiende hersenzenuw, genaamd de nervus vagus, is hier nauw bij betrokken. Deze zenuw loopt door het hele lichaam. Het houdt de hersenen 24/7 op de hoogte van alle gebeurtenissen in het lichaam én in de omgeving. Een beetje als een intern stokstaartje die alles in de gaten houdt.
Een goed werkende nervus vagus helpt om weer te ontspannen na stress. Maar als de nervus vagus niet goed werkt, bijvoorbeeld door aanhoudende stress, dan kunnen lichamelijke en gedragsmatige problemen zich opstapelen. Later in dit artikel vind je tips om de nervus vagus bij jouw hond en jezelf te stimuleren.
Wat vertelt de polyvagaaltheorie?
‘Vagus’ betekent zwervend en ‘poly’ verwijst naar de vele vertakkingen van de nervus vagus die door de gehele torso lopen (of dus ‘zwerven’). De polyvagaaltheorie laat zien dat het zenuwstelsel op meerdere manieren kan reageren op stress.
Als het veilig is, dan zullen honden de verbinding met anderen aangaan en bijvoorbeeld graag willen spelen. Dan is de ventrale vagus actief. In een veilige situatie is er dus ruimte om te ontspannen, te herstellen en contact te maken met anderen.
Maar als er tekenen van gevaar zijn, dan is er geen ruimte voor verbinding en ontspanning. Dan wordt het sympathisch zenuwstelsel/de sympathicus actief om het lichaam klaar te maken om te vechten of te vluchten. Daarvoor stijgen de hartslag en bloeddruk, versnelt de ademhaling, remt de spijsverbetering af, gaat er meer energie naar de spieren en spannen de spieren zich aan. Het lichaam maakt de stresshormonen adrenaline, noradrenaline en cortisol aan, waardoor het alert en klaar voor actie is. Alles draait op dat moment om actie: vechten of vluchten om weer veilig te zijn.
Als vechten of vluchten niet kan of niet lijkt te kunnen, dan wordt de dorsale vagus geactiveerd. Dit is het oudste deel van het zenuwstelsel dat geactiveerd wordt bij levensbedreigende situaties of een onveilige omgeving. De hond bevriest dan en lijkt niet meer te reageren.
Het autonoom zenuwstelsel in balans
Wanneer het autonoom zenuwstelsel goed functioneert, dan wisselen de ventrale vagus, de sympathicus en de dorsale vagus elkaar af. De sympathicus kan bijvoorbeeld geactiveerd worden bij een hond wanneer hij schrikt van vuurwerk en in de vlucht-modus komt. Dit gaat dan om kortdurende stress. Zodra het vuurwerk weg is en de situatie weer veilig is, kan de ventrale vagus weer actief worden. Je hond komt weer naar je toe, hij staat weer open voor verbinding en kan weer herstellen van de stressvolle situatie. Daarna valt hij in een diepe slaap en is de dorsale vagus actief (die is niet alleen actief bij levensbedreigende situaties, maar ook bij rust en slaap).
Ontregeld zenuwstelsel
Helaas raakt dit systeem soms ontregeld. Bij veel stress of angst kan het sympathische zenuwstelsel overactief zijn, waardoor de hond (te) snel en vaak in de vecht- of vluchtmodus komt. Of door een trauma kan de dorsale vagus de overhand krijgen, waardoor de hond zich continu onveilig voelt of overweldigd is door situaties.
Is jouw hond continu alert of onrustig? Kan hij niet goed zijn rust vinden? Het kan zijn dat zijn zenuwstelsel ontregeld is. Het alarmsysteem van het lichaam staat dan eigenlijk te sterk afgesteld en gaat om het minste of geringste af. Hierdoor blijft het lichaam in gespannen staat, de stresshormonen stapelen zich op en ontstaat er een onbalans tussen ACTIE en RUST.
Wat kun je doen bij een ontregeld zenuwstelsel?
Het interessante aan het zenuwstelsel is dat het positief kan reageren op de aanwezigheid van het zenuwstelsel van een ander. Weet je nog dat er vroeger werd gezegd dat je jouw bange hond nóóit mocht troosten? De polyvagaaltheorie laat zien dat het juist heel nuttig kan zijn! Stel dat jouw hond bang is voor vuurwerk, maar jij helemaal geen last hebt van al die knallen. Bij jouw hond is door de angst de sympaticus actief, hij wil eigenlijk alleen maar vluchten. Als jij zelf echter rustig en kalm bent, dan kun je vanuit jouw ventrale vagus verbinding maken met jouw hond en hem helpen om te kalmeren. Dit principe heet co-regulatie.
Helaas werkt het ook andersom. Ben jij onrustig of gestrest, dan kan jouw hond die signalen oppikken en ook onrustig worden. En een gestreste hond kan voor een gestreste eigenaar zorgen. Wil je dat jouw hond zich kan ontspannen? Begin dan dus bij jezelf. Alle voordelen van ontspanning gelden zowel voor mens als hond, dus des te meer reden om samen te ontspannen.
Hierbij wat tips daarvoor:
- Breng in kaart waar jouw hond gestrest door raakt en waar hij door ontspant. Doe hetzelfde voor jezelf. Lawaai en te veel prikkels kunnen triggers zijn om de sympathicus of dorsale vagus te activeren.
- Maak samen een fijne wandeling in de natuur, met lekker veel snuffelmomenten voor jouw hond. Probeer echt samen te lopen, je bewust te zijn van je omgeving en de telefoon in je zak te houden. Pas dan kun je écht connectie maken met elkaar.
- Zorg voor voldoende rustmomenten. Dat betekent goede, diepe slaap, maar ook samen “zijn” door bijvoorbeeld met een kop thee naar buiten te staren terwijl je hond tegen je aan ligt.
- Oogcontact: Een vriendelijke blik die uitnodigt tot connectie werkt kalmerend. Wij mensen zijn gewend om andere mensen aan te kijken als we met elkaar communiceren. Als wij onbekende honden echter recht aankijken, dan kan dat bedreigend overkomen. Voor jouw eigen hond kan oogcontact daarentegen juist heel erg fijn zijn en kalmerend werken. Let maar eens op hoe vaak jouw hond oogcontact met jou zoekt, binnen én buiten. Grote kans dat hij in een spannende situatie allereerst zal proberen om oogcontact met jou te maken.
- Doe samen aan dogfulness, oftewel mindfulness samen met jouw hond. Ga samen met jouw hond op een kleedje zitten (alleen als hij wil, hij mag ook gewoon weglopen). Leg een hand op jouw hond. Let eerst op jouw eigen ademhaling. Merk je dat jouw ademhaling hoog en/of snel is? Doe dan een ademhalingsoefening om wat te kalmeren. Focus dan op de ademhaling van jouw hond. Ademt hij snel of langzaam? Strijk vervolgens rustig met één hand over jouw lichaam, begin bij je armen en benen. Wat voel je? Doe deze bewuste aanrakingen vervolgens ook bij jouw hond en let goed op wat hij ervan vindt.
- Hondenmassage is een geweldige manier om het zenuwstelsel te kalmeren en stress te verminderen. Door de aanrakingen wordt oxytocine, oftewel het knuffelhormoon, aangemaakt. Dat heeft een kalmerend effect op hond én mens. Daarnaast stimuleer je dankzij hondenmassage een betere balans tussen ACTIE (sympathicus) en RUST (parasympathicus). Huidcontact is bovendien een vorm van co-regulatie, waarbij je de nervus vagus positief stimuleert. Dit kan al door bijvoorbeeld zachtjes de oren van jouw hond te masseren.
Voorbeeld oormassage
Credits
Dit artikel is geschreven door Ilse van Egmond van Dogtalent. Dogtalent helpt hondeneigenaren bij gedragsproblemen zoals angst, onrust en stress. De focus ligt op samen ontspannen voor meer plezier in jouw leven en dat van jouw hond. Ilse is gediplomeerd gedragstherapeut voor honden, kynologisch massagetherapeut, kynologisch instructeur en stresscoach voor mens en hond.
Meer leren over hoe je de polyvagaaltheorie in kunt zetten om stress, angst of onrust bij jouw hond te verminderen? Dogtalent organiseert met regelmaat webinars over dit interessante onderwerp. Ook komt dit onderwerp terug in het online programma Stressreductie van Dogtalent.
