De reactieve hond?
Men spreekt vaak over ‘de reactieve hond’. Net zoals we niet spreken over een dominante of angstige hond, kunnen we beter geen enkele hond als reactief etiketteren. Het kan wel zijn dat een hond, onder bepaalde omstandigheden, reactief emotioneel gedrag vertoont. In vaktaal spreken we over een geconditioneerde emotionele reactie.
De meeste hondenliefhebbers hebben er rechtstreeks of onrechtstreeks mee te maken gehad. De meest bekende situatie is de context waar een hond die aan de leiband is, intens en blaffend uitvalt naar een andere hond. Ook zijn er honden die zich reactief gedragen bij het horen van de deurbel of bij het waarnemen van een luchtballon. Er zijn honden die de stofzuiger aanvallen of hevig tekeer gaan als ze het geluidje van de broodrooster horen. Zeer intens reactief gedrag kan optreden als gevolg van een verkeerde zienswijze ten opzichte van bezitsgedrag. Zelfs een simpele wandeling aan de leiband kan uitgroeien tot reactief gedrag – intens trekken aan de leiband.
Reactief gedrag is het gevolg van het ontstaan van een conflictsituatie
Stel dat jouw jonge Duitse herder geprikkeld wordt door het geluid en/of de bewegingen van de stofzuiger en daardoor blaft en de stofzuiger wil achtervolgen. Blaffen is nu eenmaal gedrag dat een Duitse herder makkelijk doet. Het achtervolgen van een bewegend voorwerp is eveneens een sterk aangeboren eigenschap van de herdershond. Omdat we niet willen dat onze hond dergelijk gedrag vertoont, hebben we de neiging om het blafgedrag en het najagen van de stofzuiger te laten stoppen, door het gedrag te verbieden of af te leiden.
Het probleem daarbij is dat het conflictgevoel, de emotie die hij ervaart ten opzichte van de stofzuiger, niet verandert. Integendeel, er vindt een extra conflict plaats, nu ook met zijn eigenaren. Eigenlijk is het de verantwoordelijkheid van de eigenaar om begrip te tonen voor de emoties ten opzichte van de stofzuiger en de hond de mogelijkheid te bieden om eraan te wennen. In plaats daarvan probeert de eigenaar de emoties en het gedrag van de hond te onderdrukken. De hond heeft dan een dubbel conflict: een conflictgevoel door het geluid en de beweging van de stofzuiger en een conflictgevoel door het gedrag van zijn eigenaar. Het grote probleem ligt bij de relatie met zijn eigenaar in de context met de stofzuiger. Dit maakt dat het conflictgevoel dat de hond in deze context ervaart, in relatie met zijn eigenaar, reeds optreedt bij het minste signaal dat zijn eigenaar gaat stofzuigen. Het nemen van de stofzuiger houdt verband met de zekerheid van het hebben van een conflict met zijn eigenaar. De hond kan het conflict noch vermijden, noch oplossen. Hij verkeert in een onoplosbare conflictsituatie. Het resultaat is het ontstaan van automatisch optredend reactief gedrag. Van zodra hij signalen opmerkt dat zijn eigenaar gaat stofzuigen, begint de hond te blaffen en de stofzuiger aan te vallen. Het kan zelfs zijn dat de eigenaar in de klappen gaat delen. Het gedrag treedt automatisch op, de hond heeft er geen controle over (Pavlov reflex, lees meer over klassieke conditionering).
Honden die reactief uitvalgedrag vertonen bij het waarnemen van andere honden ervoeren een conflict met hun eigenaren. Hun emoties ten opzichte van andere honden werd door hun eigenaren niet geaccepteerd. Men probeerde ze te onderdrukken of af te leiden. Daardoor ontstond een onoplosbaar conflictgevoel met reactief uitvalgedrag tot gevolg.
De hond vertoont heel intens gedrag dat in het verleden werd aangeleerd
Vaak denkt men dat de hond het reactief gedrag in deze context heeft geleerd. Dit klopt echter niet. In bovenstaand voorbeeld zal de Duitse herder in andere contexten reeds geleerd hebben dat hij door het uiten van frustratiegedrag zijn doel kan bereiken. Frustratie doet onvermijdelijk negatieve gevoelens ontstaan. Daardoor worden de genen van de hond aangesproken, die op hun beurt het lichaam motiveren om aangeboren en overgeërfd gedrag te vertonen dat kan bijdragen tot het verminderen van frustratie en dus afnemen van het negatief gevoel. Het bereiken van een doel laat de hond een goed gevoel ervaren (homeostase).
Het kan zijn dat men de hond door beloningsgerichte training heeft leren blaffen. Als beloning kreeg hij de bal of werd de bal weggeworpen, waardoor de hond de bal ging najagen en hem kon vangen. Het blaffen en najagen van de stofzuiger werd dus in een andere context aangeleerd. Door het vertonen van frustratiegedrag, blaffen en najagen, kon de hond goede gevoelens ervaren.
Het geluid van de stofzuiger en/of de beweging van de stofzuiger brengt de hond onder stress. Het lichaam van de hond wil het negatief gevoel, horende bij negatieve stress, verminderen. De hersenen van de hond hebben onthouden welk gedrag in het verleden heeft bijgedragen tot het verminderen van frustratie. Daardoor zal de hond naar de stofzuiger blaffen en hem proberen najagen. Het blaffen en najagen wordt in deze situatie niet versterkt, want de hond vindt geen oplossing, de negatieve gevoelens dalen niet. Integendeel, de hond ervaart extra negatieve gevoelens door het conflict met zijn eigenaren. In de hersenen van de hond treedt een soort kortsluiting op. In de ene situatie, spel met de bal, leidt het frustratiegedrag blaffen en najagen wel tot resultaat. In de andere situatie, deze met de stofzuiger, niet. Dit moet verschrikkelijk zijn voor de hond. Daardoor is het dat reactief gedrag heel intens kan zijn.
Een hond die uitvalt naar andere honden heeft in bepaalde contexten geleerd dat trekken aan de leiband in een bepaalde richting en blaffen wel tot resultaat heeft geleid en in de contexten met honden niet. Daardoor dat reactief uitvalgedrag zo intens kan zijn.
Reactief gedrag is het gevolg van het onderdrukken van emoties
Een emotie is een stuwende kracht die als een coördinerende dirigent verschillende specifieke gedragsystemen parallel laat lopen en laat samenwerken om een acuut probleem op te lossen.
– Mark Nelissen – professor gedragsbiologie Universiteit Antwerpen
Vaak wil men werken aan het reactief gedrag van de hond. Men gaat de aandacht van de hond afleiden en het reactief gedrag proberen ombuigen naar alternatief gewenst gedrag. Dit heeft geen zin. Reactief gedrag is het gevolg van het niet kunnen wennen aan bepaalde dingen en het conflict dat werd gecreëerd door het onderdrukken van emoties.
Reactief gedrag ontstond doordat de emoties van de hond niet werden (h)erkend en geaccepteerd door de eigenaren. Om het reactief gedrag te laten uitdoven, dient de communicatie te gebeuren vanuit het perspectief van de hond. Dit betekent dat de eigenaar bereid dient te zijn om de emoties van zijn hond er te kunnen laten zijn. Dat is voor vele hondenliefhebbers niet evident. De eigenaar ervaart evenveel emoties en stress als de hond. Daardoor gaat ook de eigenaar reactief gedrag vertonen. Leiding geven is zo onmogelijk. Bij gedragsbegeleiding volgens de connectiemethode leert de eigenaar eerst omgaan met de emoties van zichzelf en vervolgens met die van de hond. Door toegepaste mindfulness wordt de eigenaar eerst vertrouwd met een stresscontext. Stress kan en mag er zijn. Doordat de eigenaar vertrouwd is met zichzelf, kan hij dat vertrouwen doorgeven aan de hond. Daardoor ontstaat natuurlijk leiderschap en zal de hond bereid zijn te ‘volgen’ = stress er laten zijn…
Uitdoving van reactief gedrag mogelijk maken
Het waarnemen van de minste signalen dat er zal gestofzuigd worden, kondigt een conflict met de eigenaar aan. Vanaf dan kan de hond reactief worden. Als het conflict met de eigenaar niet meer optreedt, kan reactief gedrag uitdoven. In plaats dat de eigenaar iets doet om het gedrag van de hond te laten stoppen, leert men neutraal gedrag te vertonen. Men doet niet iets. Men begint bij de laatst geconditioneerde trigger. Meestal is dat het signaal dat de eigenaar de stofzuiger wil nemen.
Voorbeeld van geconditioneerde triggers te beginnen bij de laatst geconditioneerde.
- 6. Nemen van de stofzuiger.
- 5. De stofzuiger naar een bepaalde plaats dragen.
- 4. Kabel uittrekken.
- 3. Stekker in stopcontact stoppen.
- 2. Stofzuiger aanzetten (geluid)
- 1. Stofzuigen
Gedurende het uitdovingproces is het noodzakelijk om de context tijdens het stofzuigen te managen zodat de hond niet in de ruimte is waar wordt gestofzuigd. Men brengt de hond ruim voor aanvang van het stofzuigen naar een ruimte waar hij de stofzuiger niet kan zien en niet kan horen.
Door te beginnen bij de laatst geconditioneerde trigger (de stofzuiger nemen) kan men als eigenaar, bij aanvang van het reactief gedrag, een neutrale houding aannemen. Men wacht tot de hond weer tot rust komt en zet de stofzuiger weer weg. Na een pauze kan men deze stap herhalen. Als de hond geen reactief gedrag meer vertoont bij het nemen van stofzuiger, kan men de tweede laatst geconditioneerde prikkel laten uitdoven. Met zet de stofzuiger weg en na een pauze neemt men hem terug en brengt men hem naar een bepaalde plaats. Tot de hond, ook als er wordt gestofzuigd, geen reactief gedrag meer vertoont.
Om de hond voorspelbaarheid te bieden wordt het stofzuigen aangekondigd met “baasje gaat stofzuigen”. Daarna begint de oefening. Uiteindelijk zegt men “baasje gaat stofzuigen”, neemt men de stofzuiger, brengt hem naar de juiste plaats, trekt de kabel uit, stopt de stekker in het stopcontact, zet men de stofzuiger aan en begint men te stofzuigen. Als alles volgens de regels der kunst wordt toegepast, zal de hond rustig blijven of ander constructief zelfzorgend gedrag vertonen.
De contexten waarin een hond reactief uitvalt naar andere honden zijn niet controleerbaar. Plots kan er een hond komen aangelopen. Het kan dus moeilijk zijn voor een eigenaar om in dergelijke acute situatie de eigen emoties toe te laten en te kiezen om zelf niet reactief te zijn.
Voorspelbare en controleerbare set-ups maken om in te trainen kunnen noodzakelijk zijn om de eigenaren, in een veilige context, te leren omgaan met eigen emoties en te leren om juist te handelen = niet iets doen.
Constructief zelfzorggedrag als basis om met stress en frustratie om te kunnen gaan
Opvoeden van een hond is ‘zorgen’ voor een hond. Opvoeden is omstandigheden creëren waarin de hond een hond kan zijn en in de mogelijkheid wordt gesteld om voor zichzelf te zorgen zodat hij veiligheid, vrede en vreugde kan ervaren (homeostase).
Honden leren constructief zelfzorgend gedrag om met stress, frustratie en met angst om te kunnen gaan. Als een hond vermoeid is, gaat zijn lichaam stress ervaren en zal hij een plaats zoeken om te rusten. Op zijn kussen gaan liggen, draagt onmiddellijk bij tot verminderen van stress. Een herdershond die het moeilijk heeft met bezoekers kan zijn bal in de bek nemen en naar het bezoek brengen. Doordat de hond vertrouwd is met een goed gevoel bij het dragen van de bal, gaat hij de bal dragen als hij het wat moeilijk heeft en zal de stress afnemen.
Door het conflict met de eigenaar heeft de hond niet kunnen wennen aan de stofzuiger. Als het conflict met de eigenaar uitdooft, kan het zijn dat de hond meer aandacht krijgt voor het geluid en bewegingen van de stofzuiger. Het is dan belangrijk om aandacht te hebben voor de manier waarop de hond in andere contexten aan constructieve zelfzorg doet en de hond de kans geven om daarvoor te kiezen. Zo zorgt men ervoor dat de hond altijd vrije toegang heeft tot zijn rustplaats of tot een ander comfortitem, zoals een bal of een knuffel. Het is mogelijk dat de hond nog wat gestrest geraakt als zijn baas begint te stofzuigen. Daar is niets mis mee. Kijk wat de hond doet. Wellicht zal hij kiezen voor zelfzorggedrag waar hij in het verleden mee vertrouwd werd gemaakt. Mocht je als baas opmerken dat de hond te lang onder stress blijft, kan je hem uitnodigen om zelfzorggedrag te vertonen waarvan jij weet dat het in het verleden heeft gewerkt. Op termijn zal de hond er autonoom voor kiezen.
Compensatiegedrag is meestal niet constructief.
Een hond afleiden met een kauwbot, voeding of andere activiteiten kan een valkuil zijn. Ten eerste zal de hond daardoor niet wennen aan de stressprikkels en ten tweede kan het zijn dat eten of ‘het doen van activiteiten’ zijn manier wordt om met stress en frustratie om te kunnen gaan. Het probleem is dat de stress slechts heel even vermindert, en dit tot de hond gedaan heeft met eten of tot de activiteit ophoudt. De hond zal geen rust meer vinden en steeds op zoek gaan naar eten en activiteit = meer reactiviteit.
Honden die reactief uitvalgedrag vertonen kunnen, nadat het conflictgevoel met hun eigenaren werd uitgedoofd, leren kiezen voor zelfzorg door steun te vragen bij hun eigenaar en op die manier vertrouwen ontwikkelen in het ontmoeten van andere honden.
Vaak dient het inzicht in reactief gedrag bij honden ook aangewend te worden om hond en eigenaar vertrouwd te maken met het feit dat wandelen aan een leiband gezellig kan zijn. Dikwijls is wandelen aan de leiband een strijd voor hond en eigenaar.
Stop met willen en je zal krijgen…
Geert De Bolster
Mindwise en De Bolster Academy
Zowel bij de opvoeding van de hond als bij het omgaan met probleemgevend gedrag worden onze klanten gecoacht zodat stress voor hen en voor hun hond geen probleem meer is.
Meer info: www.mindwise.be
De Bolster Academy biedt een opleiding aan tot hondengedragsbegeleider. Je wordt er opgeleid tot een professional in het coachen van hondeneigenaren met als doel het welzijn van honden en hondeneigenaren te bewaken en te helpen toenemen.
Aanvang opleiding:
- België – Brugge op 3/09/2016
- Nederland – Asperen op 17/09/2016
Meer info: www.debolster.be/academy/opleiding
Credits
Dit artikel is geschreven door Geert De Bolster; Personal Mind Coach voor mens en hond. Eén van Vlaanderens pioniers binnen de professionele hondengedragsbegeleiding. Ontwikkelaar van de connectiemethode, organisator van de opleiding tot hondengedragsbegeleider.
