Counterconditionering en Desensitisatie; een gouden combinatie

Honden met angst en agressie

De termen counterconditionering (of tegenconditionering) en desensitisatie betekenen zo op het eerste gezicht misschien nog niet zoveel voor je. Toch zijn er veel mensen die in de dagelijkse praktijk – soms onbewust – gebruikmaken van deze belangrijke trainingsmethodes. Hoewel het gaat om twee verschillende gedragsveranderingstechnieken vormen ze tezamen een zeer krachtig middel in de aanpak van problemen als angst en agressie.

Onderliggende emoties aanpakken

Het doel van deze technieken is het aanpakken van de onderliggende emoties. Als een hond ergens angstig of agressief op reageert, is het immers niet voldoende om hem alleen maar ander gedrag aan te leren, zoals gaan zitten op het moment dat de trigger in beeld komt. Hij zal zich nog steeds onveilig of bedreigd voelen en daarmee is het probleem niet opgelost.

Ter vergelijking: stel, je bent bang voor spinnen en roept daarvoor de hulp in van een psycholoog. Het zou een beetje gek zijn als deze een hand over je mond doet op het moment dat jij een spin ziet en begint te gillen. Daarmee zal hij jouw angst niet veranderen. Integendeel; vermoedelijk werkt deze aanpak alleen maar averechts!

Daarom is het zo belangrijk om te werken aan de emoties die ten grondslag liggen aan een bepaald gedragsprobleem en niet alleen maar aan de uiterlijke verschijnselen. De methode van counterconditionering en desensitisatie (CC&D) is hierin zeer effectief gebleken. Voordat we gaan kijken naar hoe dit precies werkt in de praktijk, eerst een korte uitleg over de twee afzonderlijke technieken zodat je beter begrijpt waarom de combinatie van die twee zo goed werkt.

Desensitisatie

Desensitisatie – ook wel systematische desensitisatie genoemd – betekent minder gevoelig maken. Het doel is om een heftige emotionele reactie op een bepaalde stimulus te elimineren of te verzwakken. Deze stimulus, of trigger, kan van alles zijn: andere dieren, bepaalde mensen (bijvoorbeeld mannen met baard of spelende kinderen), specifieke gebeurtenissen, situaties, ruimtes of geluiden (bijvoorbeeld onweer). Bij systematische desensitisatie wordt de hond geleidelijk blootgesteld aan steeds hogere niveaus van de trigger, beginnend bij een niveau waarop hij nog geen enkele negatieve reactie vertoont. Als een hond agressief reageert bij het passeren van andere honden binnen een straal van 10 meter, begin je dus met de training op een grotere afstand.

Dit wordt vervolgens stapje voor stapje weer opgebouwd waardoor de hond heel langzaam gaat wennen aan de aanwezigheid en de intensiteit van de trigger. Belangrijk is dat je altijd onder de grens blijft vanaf waar hij negatief gedrag kan gaan vertonen (threshold)! Het gaat er juist om hem zo kalm en ontspannen mogelijk te houden. Dit is een tijdrovend proces (het kan weken, maanden of zelfs jaren duren) en het is van groot belang dat het op de juiste manier wordt aangepakt maar uiteindelijk zal de hond in staat zijn steeds hogere niveaus van de stimulus aan te kunnen zonder dat zijn angst of agressie geactiveerd wordt.

Counterconditionering

Counterconditionering wordt ook wel tegenconditioneren genoemd; het betekent dat je iets dat de hond voorheen geleerd heeft tegengaat of ‘afleert’. Met betrekking tot de aanpak van probleemgedrag is het de bedoeling dat een bepaalde negatieve associatie wordt omgezet in een positieve associatie. Je zou het daarom ook kunnen omschrijven als ‘herleren’. Bij counterconditionering wordt een bedreigende of beangstigende stimulus keer op keer gekoppeld aan iets heel positiefs. Op deze manier leert hij dat er leuke dingen gebeuren als de betreffende stimulus optreedt en dit zorgt op den duur voor positieve gevoelens en reacties.

In de meeste gevallen worden er voertjes gebruikt om de positieve associatie te creëren. Hier zijn een aantal redenen voor:

Het eten van lekkere voertjes activeert bepaalde chemische stofjes in het brein, waardoor de hond zich prettig gaat voelen en er een soort natuurlijke ontspanning optreedt.
Omdat we onze honden ook belonen tijdens de gewone training en in gewone situaties (waarbij er geen sprake is van angst of agressie) hebben zij meestal al een positieve emotionele reactie op de aanwezigheid van voertjes. Deze positieve gevoelens helpen de hond negatieve gevoelens te overwinnen.
Het gebruik van voertjes kan ons veel inzicht geven in het stressniveau van de hond. Als de hond erg gestrest of gespannen is, zal hij bijvoorbeeld geen voertjes aannemen. Dit kan een teken zijn dat je te snel bent gegaan in je training. Je doet er dan het beste aan weer een stap – of een paar stappen– terug te gaan.

Combinatie counterconditionering en desensitisatie

Counterconditionering en desensitisatie worden meestal gecombineerd omdat het bijna onmogelijk is om een hond een positieve associatie aan te leren op het moment dat hij al angstig of agressief gedrag vertoont. Daarom is het beter om hem eerst bloot te stellen aan een zwakkere versie van de trigger (desensitisatie) terwijl je hem lekkere voertjes geeft (counterconditionering). Tijdens het hele proces van het geleidelijk opvoeren van het niveau van de trigger, blijf je de hond dan voertjes geven.

CC&D in de praktijk

Laten we als voorbeeld een hond nemen die bang is voor onweer. In dit geval kan je beginnen het afspelen van een speciale cd of YouTube filmpjes met onweersgeluiden. In het begin zet je het volume heel laag, op een niveau waarop de hond nog ontspannen is. Tegelijkertijd geef je hem hele lekkere voertjes, zoals stukjes kaas of knakworst. Zodra het geluid stopt, stop je ook met het geven van de voertjes. Vervolgens zet je het geluid ietsje harder (let op: dit moet echt met kleine stapjes) en begin je weer met voeren. Het is van wezenlijk belang dat de hond het geluid gaat koppelen aan het lekkers. Op een gegeven moment – vaak pas na vele trainingssessies – zal de hond leren dat het geluid lekkere en leuke dingen oplevert en op die manier zal de negatieve associatie langzaam veranderen in een positieve associatie. Deze aanpak kan je in principe gebruiken bij elke stimulus waar de hond heftig op reageert. Bedenk goed hoe je de intensiteit van de trigger het beste kan verzwakken en vervolgens heel geleidelijk weer kan gaan versterken.

Hoe pak je het aan?

Hoewel elke situatie en elke hond uniek is, zijn er een paar algemene stappen die je zou kunnen gebruiken als leidraad bij de CC&D training.

Identificeer de triggers

Probeer in kaart te brengen waar je hond precies op reageert.

Stel een trainingsplan op

Een hele belangrijke stap! Hoe beter en zorgvuldiger je je plan uitwerkt, hoe minder problemen je tegen zal komen tijden het CC&D proces. In dit trainingsplan neem je bijvoorbeeld op welke niveaus je wil gaan hanteren, hoe je je omgeving wil gaan organiseren en hoe je geschikte trainingsmomenten en situaties wil gaan creëren.

Vind het ‘veilige niveau’

Dit is het niveau waarop de hond geen – of slechts een hele milde – reactie vertoont richting de trigger. Vanaf dit punt kan je beginnen met het CC&D proces.

Enkele veelgemaakte fouten

Het gebruik van voertjes waar de hond te weinig waarde aan hecht. Zorg dat je je hond echt superlekkere voertjes geeft! Je zal dus van tevoren moeten weten waar je hond wel of niet warm voor loopt.
Het gebruiken van dezelfde voertjes in andere situaties. Gebruik de gekozen voertjes uitsluitend in de CC&D trainingssessies!
Over de reactiegrens heengaan met je hond; als hij te opgewonden of gestrest is, is hij niet meer bereikbaar en zal hij waarschijnlijk ook geen voertjes aan willen nemen.
Je hond te gefocust maken op de voertjes. Hij moet de trigger wel opmerken/erkennen in plaats van alleen maar voertjes aan te nemen en totaal geen oog voor zijn omgeving te hebben.
Te snel door het proces gaan. Gedragsverandering kost tijd!
Nalaten een paar stappen terug te doen als het even niet goed gaat.
Nalaten om ten opzichte van de vorige sessie een paar stapjes terug te beginnen.
Nalaten om de sessies gevarieerd te houden. Sommige honden raken gewend aan een bepaalde routine. Als je bijvoorbeeld om de paar seconden op de deur klopt, zal de hond leren dat hij voertjes krijgt binnen dat interval. Daarom kan je beter op willekeurige momenten op de deur kloppen en voertjes geven.

Schakel deskundige hulp in

Omdat CC&D een complexe en intensieve methode is en omdat je je niet teveel fouten kan veroorloven, is het verstandig om professionele hulp in te schakelen tijdens de training. Niet iedereen is bijvoorbeeld in staat om de reacties van hun hond op de juiste manier te interpreteren of om te zien wanneer ze te snel gaan. Deskundige begeleiding kan hierbij uitkomst bieden.