Overspronggedrag; is het wel zo grappig als het eruit kan zien?

Conflictgevoelens

Het kan er heel komisch uitzien; een hond die zich middenin een bepaalde bezigheid opeens quasi nonchalant gaat zitten krabben of wassen. Denk hierbij aan situaties waarin de hond een ‘foutje’ lijkt te maken, vergelijkbaar met de bloopers die je weleens op tv voorbij ziet komen (een hond die op een stoel wil springen maar er gelijk vanaf kukelt bijvoorbeeld). Het is dan net of de hond zich een beetje schaamt en maar snel ander gedrag vertoont om de aandacht af te leiden van zijn blooper. “Niks aan de hand hoor, ik zit hier gewoon lekker even mijn eigen ding te doen!”

Dit zijn echter niet de enige situaties waarin dit gedrag voorkomt en het komt niet voort uit schaamte maar uit conflictgevoelens. De term waarmee het gedrag doorgaans beschreven wordt, is overspronggedrag (in het Engels: displacement behavior).

Definitie

Binnen de psychologie en biologie wordt overspronggedrag gedefinieerd als gedrag dat ontstaat vanuit een innerlijk conflict en dat geen direct verband lijkt te houden met de situatie waarin het mens of het dier zich bevindt. Het conflict heeft meestal betrekking op het gelijktijdig ervaren van twee tegenstrijdige impulsen, zoals tegelijk toenadering willen zoeken en willen vluchten. Omdat er niet aan allebei de impulsen kan worden toegegeven, wordt er vaak een derde, meer neutraal gedragssysteem geactiveerd. De energie die wordt opgewekt door het conflict zoekt als het ware een andere weg naar buiten en springt daarbij over naar gedrag dat niet echt relevant is voor de situatie. Het is in feite een soort uitlaatklep. De belangrijkste ontdekker van dit mechanisme is de Nederlandse etholoog Adriaan Kortlandt (1918-2009). Ter ere van hem staat in dierentuin Artis nog altijd het ‘oversprongbankje’, waarop hij vele uren heeft doorgebracht.

Overspronggedrag bij mensen en andere dieren

Overspronggedrag wordt bij vele diersoorten waargenomen, van vissen tot olifanten. Een mooie observatie betreft het gedrag van een paar zilvermeeuwen bij het verdedigen van hun nestgrond. De vogels staan aan de rand van hun beider territoria en moeten nu kiezen tussen twee verschillende gedragsmogelijkheden: de ander verjagen of zich terugtrekken naar het veilige gedeelte van het nestgebied (vechten of vluchten). Uiteindelijk beginnen ze maar een beetje aan een paar grassprieten te trekken met hun snavels.

Ook mensen kunnen overspronggedrag vertonen. Een van de bekendste voorbeelden is het krabben aan je hoofd in een onduidelijke of spannende situatie. Op het moment dat er een moeilijke vraag wordt gesteld, sta je bijvoorbeeld in tweestrijd tussen het vermijden van de situatie en toch proberen de vraag te beantwoorden. Als gevolg van deze tegenstrijdige gevoelens ga je maar aan je hoofd krabben; ‘ehhh, ik weet het ook even niet’.

Honden en overspronggedrag

Honden die overspronggedrag vertonen, hangen dus niet de komiek uit maar ervaren een intern conflict. Dit hoeft niet meteen heftige stress te zijn maar het duidt wel op gevoelens van onzekerheid en daarom moeten we niet te licht denken over dit gedrag of over de manier waarop we ermee om moeten gaan. Hierover zo meteen meer.

Voorbeelden

Eerst enkele voorbeelden van overspronggedrag bij honden:

Gapen
Zichzelf wassen
Uitschudden
Uitrekken
Aan de grond snuffelen
Zichzelf krabben
Niezen
Aan de eigen neus of bek likken
Op de rug rollen
Rondje draaien
Heen en weer lopen
Bijten aan lichaamsdelen zoals de poten

Let wel: omdat overspronggedrag gezien wordt als normaal gedrag dat buiten de normale context vertoond wordt, is het heel belangrijk goed te kijken naar het volledige plaatje voor je ergens het label ‘overspronggedrag’ op plakt. Een hond die zichzelf krabt kan ook gewoon jeuk hebben en een hond die gaapt kan ook moe zijn. Let daarom altijd op de context waarin het gedrag vertoond wordt!

Kalmerende signalen?

Het is na het lezen van bovenstaande voorbeelden niet vreemd om de vergelijking te maken met de kalmerende signalen van Turid Rugaas. Hoewel er zeker wel overeenkomsten zijn, moet er echter toch een onderscheid gemaakt worden. Volgens Rugaas hebben kalmerende signalen een duidelijke communicatieve functie; honden gebruiken deze signalen tijdens interacties met andere honden of mensen om aan te geven dat ze ergens bezorgd over zijn. Op deze manier proberen zij bepaalde situaties te vermijden of zodanig om te buigen dat deze niet in gevechten, agressie of heftige stress hoeven te ontaarden.

Overspronggedrag daarentegen is meer op de hond zelf gericht en niet op de interactie met een ander. Met andere woorden: de hond wil zichzelf kalmeren, en niet een ander.

Wel of geen actie ondernemen?

Wat moet je nu doen als je, rekening houdend met context en omgeving, tot de conclusie bent gekomen dat je hond overspronggedrag vertoont? Niet al het overspronggedrag vraagt gelijk om ingrijpen. Het is geen ramp als de hond af en toe een klein beetje onzekerheid of spanning ervaart, je kan immers niet elke situatie in het leven altijd voorkomen of vermijden. Denk hierbij aan het voorbeeld van de hond die op de stoel wil springen en er weer af valt; hij is in conflict of hij terug op de stoel moet springen of dat hij moet wegrennen (of misschien zelfs de stoel moet aanvallen). Het is niet direct nodig hier in te grijpen omdat het geen vreselijk heftig conflict betreft en als het goed is, is het eenmalig.

Indien het echter regelmatig gebeurt of als het telkens optreedt bij dezelfde prikkel moet er wel actie worden ondernomen om te voorkomen dat de hond last krijgt van deze structurele conflictgevoelens. Het kan dan een behoorlijk effect hebben op de psychische en lichamelijke gesteldheid. Wat kan je nu doen om het overspronggedrag in goede banen te leiden?

Nooit bestraffen

Het is in ieder geval belangrijk dat je je realiseert dat je dit gedrag nooit mag corrigeren of bestraffen omdat dit de spanning die de hond ervaart alleen maar kan verergeren. Stel, een hond wordt op straat geaaid door een onbekend kind en ervaart daarbij een conflict tussen twee tegenstrijdige systemen: vechten (het kind bijten) en vluchten (rennen!). Omdat hij geen van beide gedragingen in de huidige context kan of mag vertonen, begint hij opeens op zijn poten te bijten. Als dit gedrag nu bestraft wordt, zal hij eenzelfde soort situatie de volgende keer nog spannender vinden. Het is zelfs mogelijk dat hij dan wél reageert met een beet; hij kreeg immers straf toen hij het overspronggedrag vertoonde en vluchten is geen optie omdat hij aan de lijn zit. Voor sommige honden blijft er dan maar één optie over.

Aan de andere kant moet je ook oppassen dat je overspronggedrag niet teveel beloont of versterkt omdat je dan kans hebt dat de hond het blijft herhalen en dat het zich ontwikkelt tot obsessief gedrag.

Handel positief en proactief

Maar wat kan je dan wel doen? Als een hond door middel van overspronggedrag laat zien dat hij ergens onzeker of gespannen over is, moet je de situatie ten eerste zo goed mogelijk in kaart brengen: waar gebeurt het, waarom gebeurt het, wanneer gebeurt het, welke signalen laat de hond zien, enzovoort. Zorg vervolgens dat je proactief (anticiperend) en positief handelt; neem je hond in bescherming door tijdig in te grijpen. Je kan hem bijvoorbeeld duidelijk maken dat hij zich geen zorgen hoeft te maken door hem weg te leiden uit de situatie of door datgene dat hem spanning oplevert weg te nemen. Omdat het wel van belang is dat hij de opgebouwde energie kwijt kan, kan je proberen hem op iets anders te laten focussen, zoals een speeltje of balletje. Vergeet niet het leuk en luchtig te houden! Maak er geen ‘ding’ van, dat doet de hond immers al.

Spelenderwijs kan je hem eventueel gaan leren dat hij zich niet onzeker hoeft te voelen en dat de betreffende prikkel misschien zelfs wel léuk kan zijn; pas als de onderliggende emoties op een positieve manier veranderd zijn, kan het conflict worden opgelost en zal het niet meer nodig zijn om te vervallen in het overspronggedrag.