Hulphonden voor psychische beperkingen

Verschillende soorten hulphonden

Hulphonden (tegenwoordig ook wel bekend onder de verzamelnaam: assistentiehonden) zijn er in allerlei soorten en maten en werkend ten bate van verschillende mensen met heel uiteenlopende beperkingen.

Iedereen kent wel de blindengeleidehond of de zogenaamde ADL-hulphond (hulphond ter ondersteuning van Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen), maar er zijn ook hulphonden voor:

mensen met diabetes,
epilepsie,
hulphonden voor doven/slechthorenden
én een -inmiddels- scala aan hulphonden die mensen assisteren met psychische problemen.

Over de laatste groep, gaat dit artikel. Overigens worden hulphonden voor psychische stoornissen ook nog weleens therapiehonden genoemd. Dit is onjuist en verwarrend. Therapiehonden zijn honden die heel andere werkzaamheden uitvoeren, n.l. het samen met een behandelaar werken aan behandeldoelen in een therapeutische setting. Deze honden wonen en werken dus samen met therapeuten of met begeleiders die met therapeuten samenwerken.

Omdat er zoveel stoornissen zijn waarop de hulphond kan ondersteunen (zie volgende onderdeel) hebben de hulphonden voor psychische stoornissen ook diverse titels: hulphond voor autisme of PTSS-hulphond bijvoorbeeld. Soms wordt de term psychiatrische hulphond gebruikt. Een niet dekkende en wat bevreemdende term….

Hulphonden voor psychische stoornissen

Het voert te ver om in dit artikel een uitvoerige beschrijving te geven van psychische stoornissen. Maar om inzichtelijker te maken welke honden ervoor welke stoornissen zijn, is ervoor gekozen er toch een aantal te benoemen. De gebieden waarin hulphonden actief ondersteunen zijn o.a.:

Eetstoornissen (waaronder anorexia en boulimia),
PTSS (Posttraumatische Stress Stoornis). Dit is een stoornis veroorzaakt door een groot eenmalig trauma of gedurende langere tijd blootstaan aan traumatische ervaringen. Het resultaat is herbelevingen, nachtmerries en dissociaties (besef van plaats, tijd en situatie kwijtraken). Mensen in stressvolle beroepen, zoals militairen (in met name oorlogsgebieden) en, politie-, brandweer-, en ambulancepersoneel lopen risico op het krijgen van deze zeer beperkende stoornis. Maar ook mensen die in persoonlijke sfeer trauma’s oplopen, zoals mensen die als kind of volwassenen zijn mishandeld of misbruikt houden hier vaak chronische PTSS aan over.
Persoonlijkheidstoornissen. Vanwege de complexiteit voert het te ver hierop verder in te gaan.
Psychische stoornissen ontstaan door hersenletsel. Letsel in de hersenen opgelopen in het leven door ongeluk of ziekte (Niet Aangeboren Hersenletsel-NAH) bijvoorbeeld, geeft een breed beeld aan lichamelijke én psychische beperkingen.
Autisme (Autisme Spectrum Stoornis). Een stoornis in met name de informatieverwerking waardoor communicatie moeizamer verloopt en aansluiting met andere mensen een groot probleem kan vormen. Door de onduidelijkheid over “de regels van het leven” hangen veel mensen met autisme sterk aan veilige en bekende structuren. Omdat autisme zelden op zichzelf staat, vaak samengaat met andere beperkingen/uitdagingen zoals AD(H)D, motorische beperkingen, PTSS en persoonlijkheidsstoornissen is de hulphond voor autisme heel vaak hulphond voor een breder spectrum aan taken.

Maatwerk

Juist omdat er zoveel stoornissen zijn en de verschijningsvorm bij ieder mens even uniek is als de mens zelf, is maatwerk in de training van hulphonden voor deze groep essentieel. Hulphonden uniform trainen is voor deze groep zelfs niet wenselijk.

Concreet voorbeeld: niet voor iedere persoon met PTSS is het van belang dat een hond een lichtknopje kan bedienen om ’s nachts het licht te kunnen aandoen. Of niet ieder kind met autisme loopt weg op straat, dus waarom zou elke autismehulphond moeten leren blokkeren bij een stoeprand?
Voor de ene persoon is een hond die 10 vaardigheden beheerst prima en voor de ander is er veel meer nodig.
Voor de groei van de persoon in kwestie is het zeer belangrijk om in te voegen en af te stemmen op daar waar de persoon staat in zijn beperking, leven en verwachtingen. Het slagen van een team (mens en hond) hangt sterk samen met de juiste match mens-hond, maar zeker ook met wat de hond kan betekenen (vaardigheden en meer) voor de betreffende persoon.

Teamtraining, een indrukwekkend proces

Er wordt, door verschillende hulphondenorganisaties, op verschillende wijzen gewerkt. Zo wordt bij de ene organisatie uitgegaan van een uniform getrainde hond voor een specifieke doelgroep en wordt daarna gematcht met een cliënt.

En bij weer andere organisaties wordt gewerkt middels teamtraining (ook wel teamcoaching genoemd).

Teamtraining houdt in dat de organisatie de cliënt ondersteunt bij het zelf opleiden van de hulphond. De hulphond is van de cliënt, is zelfs vaak al aanwezig voordat een traject start. Doordat teamtraining uitgaat van de vraag van de cliënt kan er volledig individueel worden ingespeeld op de specifieke hulpvragen van de cliënt. Daarnaast kan ook worden gewerkt vanuit de talenten van betreffende hond. Enorme voordelen dus.
En, een teamtrainingstraject vormt een belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van de cliënt. Het is niet alleen het einddoel (de afgestudeerde hulphond), maar zeker ook het proces wat ertoe doet in teamtraining.
Je leert immers, al trainend, vooral ook heel veel over jezelf, over je eigen grenzen, je eigen talenten, en al oefenend vergroot je je cirkel in het leven, samen met je hond.
Een ander groot voordeel op uniforme training is er voor de hond. Teamtraining is immers vele malen minder belastend voor de hond. Deze hoeft namelijk niet in een kwetsbare periode van zijn leven (vaak de eerste 2 jaar) regelmatig te verhuizen (van fokker naar gastgezin naar organisatie naar cliënt) en daardoor steeds opnieuw te moeten hechten en wennen.

Teamtraining is niet voor iedereen een uitkomst. Een traject duurt lang (tot 2 jaar), is intensief en soms heel zwaar. Iedere hondeneigenaar weet hoe zwaar de puppytijd of juist de puberteit kan zijn in een hondenleven. En zeker voor kwetsbare mensen kan het hun leven aardig op z’n kop zetten. Daarnaast moet je, als cliënt, echt de verantwoordelijkheid willen en kunnen oppakken. Een goede organisatie ondersteunt voldoende, maar de cliënt moet zelf willen en kunnen trainen.

Als het wel kan, is teamtraining een indrukwekkend proces van een ontwikkelend mens en zijn ontwikkelende hond, die samen hobbels en bobbels nemen in het leven. De relatie is, in teamtraining, het belangrijkste en mooiste onderdeel. Een relatie, die na het hele opleidingstraject, niet meer stuk kan.

De taken van een hulphond

Door social media en televisie en talloze demonstraties in den lande is er inmiddels bij een breder publiek wel duidelijk wat assistentiehonden kunnen, wat er van ze verwacht mag worden.
Vooral social media heeft er helaas ook toe geleid dat er veel valse verwachtingen de wereld in zijn geholpen over wat een hulphond kan en moet kunnen.

Wat kan een hulphond niet:

Eén van de misverstanden is dat hulphonden zelfstandig opereren en allerlei taken zelf bedenken. Dit is niet zo. Hulphonden verdienen (net als elke andere hond) steun en sturing. Dus krijgen zij, van degene die ze ondersteunen opdrachten. Voorbeeld: een blindengeleidehond steekt echt niet zelf over, zonder cue van zijn geleider en een hulphond doet echt niet zelfstandig boodschappen in een mandje (zou een mooie boel worden).
Rondom hulphonden voor psychische stoornissen zijn, op social media, zelfs allerlei mythes gaande. Zo worden er regelmatig filmpjes gedeeld waarin honden mensen uit hun woedeaanvallen of inzinkingen lijken te halen. Niets is echter minder waar. Veel van deze filmpjes laten gestreste honden zien die de persoon in kwestie proberen te kalmeren ten bate van zichzelf. Honden houden helemaal niet van gedoe en conflictsituaties en dus zullen ze tegen mensen opspringen, tegen ze aan leunen (lees rijden) of aan mouwen trekken omdat ze de situaties doodeng vinden en willen dat het stopt. Dit is dus niet mooi om te zien, geen speciale gave van de hond, maar het is reuze sneu om honden zo te zien. Naast het geven van sturing aan hulphonden is het ook onze verantwoordelijkheid als mensen om honden niet in zulke situaties te laten belanden!
Zo ook over: “Ik wil dat een hulphond leert mijn kind uit zijn driftbui te halen.” Een hond afsturen op iemand met een uitbarsting mag niet, dus dit is geen vaardigheid die een hulphond moet hoeven uitvoeren!
Dit geldt overigens ook voor het op pad sturen van kind en hond. Een goede hulphondenorganisatie stelt een minimumleeftijd vast waarop kind en hond zonder begeleiding mogen functioneren en die hoort dicht bij de volwassen leeftijd te liggen.

Wat kan een hulphond wél:

Omdat de groep, zoals al eerder beschreven, zo divers is en middels maatwerk een boel vaardigheden te leren zijn, is de lijst met taken heel lang en divers. Om een beeld te schetsen, hierbij een beschrijving van slechts enkele taken: in algemene zin is het vaak steun in huis én buitenshuis. Een kleine greep;

Buiten:

het afleiden in spannende situaties (d.m.v. kunnen focussen op de hond, je moet immers je hond opdrachten kunnen blijven geven),
je hond als intermediair (een hond lokt een praatje uit op straat en daarbij kan het “gewoon” over de hond gaan),
uitgangen of doorgangen zoeken in prikkelvolle situaties,
afschermen van lijf en leden (in de rij bij de kassa bijvoorbeeld of tijdens het uitzoeken van boodschappen),
steun bij spannende behandelingen of therapieën,
steun tijdens sociale activiteiten (visite b.v.).

En binnen:

je vriend (mensen met autisme zijn heel vaak ongewild eenzaam en hebben weinig sociale contacten),
houvast bij de dagelijkse structuur,
wakker maken,
kunnen slapen,
steun bij angst (paniek of dissociatie).

In algemenere zin leiden al dit soort vaardigheden tot een hele belangrijke grotere stap, namelijk: vergroten van zelfredzaamheid, zelfstandigheid en zelfvertrouwen. Hele belangrijke stappen in het leven van kwetsbare mensen.

De effecten van de hulphond

Da’s een hele goede vraag en moeilijk te beantwoorden omdat er geen wetenschappelijk kader is. Er is namelijk nog maar heel weinig onderzocht over de effecten en de onderzoeksresultaten die er zijn, zijn niet steekhoudend. Niet steekhoudend omdat ze zijn uitgevoerd onder veel te kleine groepen, er geen controlegroepen zijn gebruikt óf omdat het door organisaties is uitgevoerd die zelf de hulphonden leveren. Het is wachten op een valide onderzoek, waarbij zowel het geestelijk als het lichamelijk effect gemeten kan worden. Waarbij deze diverse groep ook nog eens gesplitst wordt in soorten beperking en leeftijd en geslacht van de onderzochte individuen én soorten hulphonden en trainingsmethodes. En waarbij controlegroepen worden ingezet en er follow- up plaatsvindt gedurende jaren.

Wat zien we in praktijk?

We zien o.a.;

Groei in zelfvertrouwen, zelfredzaamheid en zelfstandigheid. Ook nemen we minder frustratie en daarmee betere emotieregulatie waar (veel mensen met autisme “knallen” regelmatig omdat ze de wereld niet begrijpen of de wereld hen niet).

Bij kinderen zien we bij jongens minder externaliserend gedrag (woede, “lastig” en druk gedrag) en bij meisjes juist minder internaliserend gedrag (naar binnen gekeerd zijn, niet kunnen uiten).

Jongeren en volwassenen worden zelfstandiger omdat ze met hond in het openbaar vervoer durven, bijvoorbeeld of een boodschap kunnen doen. Soms volgt (hervatting van) studie of werk. Mensen met een verstoord dag- en nachtritme (bij autisme veelvuldig gezien) komen weer in een gezondere structuur en slapen beter. En ook is er minder paniek en/of minder dissociatie. Mensen worden “handiger”, trainen van een hond vergt immers coördinatie en motoriek, groeien in probleemoplossend vermogen en dit “druppelt” door naar het dagelijks leven. Daarnaast worden cliënten doorgaans flexibeler en zijn ze, heel gewoon, veel vaker gelukkig, “gewoon” blij en gelukkig! Een divers en positief beeld dus.

Vergoedbaarheid

Uiteraard is het wachten op concrete, meetbare resultaten. Maar als de effecten in praktijk worden bekeken zoals hierboven, blijft het onbegrijpelijk dat de hulphonden in deze “groep” niet worden vergoed door de zorgverzekeraars.

Welzijn hulphond

Het welzijn van de hulphond is net zo belangrijk als dat van de cliënt.

De hond moet voldoende rust krijgen, niet te veel stress ondervinden en zijn taken moeten beperkt blijven tot zijn “hondse” wereld. Met andere woorden: een hond mag niet verantwoordelijk worden voor het welzijn van zijn mens, degene voor wie hij hulphond is. Dit betekent dus ook dat zijn taken niet moeten bestaan uit taken die eigenlijk door mensen moeten worden uitgevoerd.

Daarnaast is van belang om naar de intrinsieke motivatie van de individuele hond te kijken. Niet ieder ras, maar veel belangrijker: niet ieder individu doe je een plezier met een leven als hulphond. Het is een misverstand te denken dat alleen Golden Retrievers, Labradors en Poedels geschikt zijn als hulphond. Maar het is ook een misverstand te denken dat iedere hond het leven als hulphond prettig vindt. Daarnaast is het het heel belangrijk te blijven zoeken naar de juiste combinatie hond-cliént, maar zeker ook stoornis-hond. Er moet altijd eerst geïnventariseerd worden voor welke taak en voor welk soort leven de hond moet worden gezocht en daarom is de vraag: “Welke rassen zijn geschikt als hulphond?” niet evident.

Er zijn dagelijks prachtige momenten in het leven van een hulphondtrainer/begeleider binnen teamtrainingstrajecten, wanneer er gewerkt wordt met de teams. Met doorgaans jonge honden die zich ontwikkelen van slungelige student naar knappe kop die nauw met hun mensenvriend samenwerken en met veel plezier leren en werken. En vooral dat “plezier” is zo van belang. De omgeving moet worden gewaarborgd voor de hond. Zodat hij zich, net als zijn kwetsbare geleider, voluit kan ontplooien en vrij van stress en druk en met veel plezier mag leren.

De teneur om steeds vaker hulphonden voor verschillende functies/beperkingen in te zetten als ondersteunende factor kent een keerzijde. De hond wordt meer en meer gezien als hét wondermiddel als alle andere middelen in behandeling of begeleiding hebben gefaald, o.a. door bezuinigingen in de zorg. Dit geeft een grote verwachting naar en druk op de hond. Een hond kan van grote (aanvullende) betekenis zijn in het leven van kwetsbare mensen, maar de hond zelf is net zo kwetsbaar. En hij verdient volwaardige steun en zorg gedurende zijn leven. Daarnaast mag, zoals al eerder vermeld, de hond nooit hoofdverantwoordelijke worden voor het functioneren van de mens (kind noch volwassene).

Waar kun je terecht voor een hulphond?

Hulphonden voor psychische stoornissen worden in Nederland door meerdere organisaties ge(team-)traind. Het is daardoor vaak lastig om er achter te komen bij welke organisatie je aan het juiste adres bent. Allereerst is het belangrijk te bekijken of de organisatie beschikt over de juiste kennis en vaardigheden. Een Nederlands keurmerk is er niet voor hulphondorganisaties. Er zijn wel een Europees en een mondiaal keurmerk. ADEu (Assistance Dog Europe) en ADI (Assistance Dog International) zijn organisaties die hulphondenscholen screenen op geschiktheid, zowel organisatorisch als inhoudelijk. Is de hulphondenschool die jij benadert aangesloten, lid of heeft zij tenminste de intentie dit te doen, is dit al een belangrijke aanwijzing dat je te maken hebt met een serieuze aanbieder. Maar dit keurmerk is niet het enige waar je op dient te letten.

Staat de hulphondenorganisatie je netjes te woord, wordt er op je telefoontje of mail binnen fatsoenlijke termijn gereageerd en word je duidelijk uitgelegd wat de organisatie te bieden heeft? Daarnaast is transparantie een heel belangrijk aandachtspunt. Dit betekent dat een website duidelijke informatie moet bevatten, er namen en functies vermeld moeten zijn en indien je belt of mailt dient duidelijk te worden wat kosten en trajectlengtes zijn. Vragen als: “Hoe ziet een traject er uit?”, ” Is er voldoende begeleiding?”, “Is er nazorg na de opleidingsperiode?” dienen positief beantwoord te kunnen worden. Tevens is het prettig als je, in geval van wachtlijsten, gericht kunt worden doorverwezen naar een andere aanbieder.

Naast certificering van de organisatie in brede zin (ADI/ADEu) strekt het tot de aanbeveling als men werkt met geschoolde en gecertificeerde hulpverleners of op z’n minst ondersteund door hulpverleners de trainingen uitvoert. En gebruik je gezond verstand! Als je belt met een organisatie die het doet voorkomen voor elke stoornis of handicap een hond te kunnen “leveren”, zou er een belletje moeten gaan rinkelen. Vergelijk: bij de bakker kun je ook niet vragen om een onsje rosbief.

Vraag eens rond. Wat zijn ervaringen van mensen die al een hulphond hebben? Wat vinden zij prettig aan de organisatie die hen begeleidt? De stichting Gebruikers Assistentiehonden is een stichting die de belangen van gebruikers van assistentiehonden (alle hulphonden) behartigt . Deze stichting heeft op haar website een lijst met hulphondenorganisaties staan die zij betrouwbaar acht.

Conclusie

De hulphond voor psychische stoornissen kent vele verschijningsvormen. Vanwege de breedte van de doelgroep verdienen zowel mens als hond maatwerk in training en begeleiding. Teamtraining is in de ogen van de auteur daarbij de beste opleidingsmethode omdat dit voor zowel voor cliënt als hond de beste kansen en ontwikkelingsmogelijkheden biedt. De effecten van de hulphonden voor psychische stoornissen zijn, tot op heden, niet valide wetenschappelijk vastgelegd. De positieve effecten zijn in de praktijk legio en daarom is het des te schrijnender dat deze groep hulphonden niet als meerwaarde wordt gezien door zorgverzekeraars. Vanwege de positieve praktijkeffecten is de vraag naar deze hulphonden nog steeds groeiende, maar dit heeft een keerzijde als het gaat om welzijn van de honden. Het blijft van belang ons te realiseren dat wij mensen verantwoordelijk blijven voor de veiligheid en het welzijn van onze werkende hondenvrienden!