Hebben honden bewustzijn?

Wat is bewustzijn precies?

Honden, en andere dieren, kunnen ons niet vertellen wat ze denken, hoe ze de wereld ervaren, wat ze voelen en of ze pijn hebben. Hoe kunnen we dan weten of honden bewust zijn van de dingen om hen heen? En wat is bewustzijn eigenlijk?

Bewustzijn is een complex gegeven, maar in de kern komt het erop neer dat bewustzijn het vermogen is jezelf, je omgeving en gevoelens te kunnen ervaren. Filosoof René Descartes (1596-1650) was de eerste die het woord gebruikte met de betekenis die wij nu kennen. Descartes beschouwde dieren als een soort machines zonder bewustzijn. Filosoof David Hume (1711-1776) dacht daar anders over. In 1739 schreef hij in A treatise of Human Nature dat de uiterlijke gedragingen van dieren erg lijken op onze eigen gedragingen en dat we daaruit de conclusie kunnen trekken dat dieren en mensen ook innerlijk erg op elkaar moeten lijken. Charles Darwin (1809-1882), zegt vanuit de evolutieleer hetzelfde als Hume. Ook al zijn de menselijke hersenen verder ontwikkeld dan die van andere diersoorten, de innerlijke processen komen sterk overeen.

Neuroloog Antonio Damásio (1944-) geeft een hele heldere uitleg van bewustzijn: bewustzijn is hetgeen wat verkregen wordt na het ontwaken uit slaap of narcose.

Denk aan alle prikkels die binnenkomen op het moment dat je wakker wordt; de zon schijnt in je ogen, je hoort de vogels fluiten, je voelt dat het dekbed gedeeltelijk van het bed is gezakt, je ruikt verse koffie, je hebt honger, je hebt een lichte hoofdpijn door het feestje van de avond ervoor en je voelt dat je moet plassen. Je bent je bewust van jezelf en je omgeving! Al deze dingen werden niet ervaren toen je nog aan het slapen was.

De wetenschap

Nu zal iedere hondeneigenaar meteen roepen dat honden een besef hebben van wat er om hen heen gebeurd, pijn kunnen ervaren en dus ook een bewustzijn hebben. Maar in de wetenschap en de filosofie is men het er niet altijd over eens geweest. Nog altijd zijn er mensen die zeggen dat bewustzijn bij dieren niet voldoende is aangetoond. De wetenschappers die er wél van overtuigd zijn dat dieren bewustzijn hebben zijn echter in de meerderheid. Verderop in dit artikel vind je de vertaling van ‘The Cambridge Declaration on Consciousness’, een verklaring die in 2012 is opgesteld en ondertekend door een groep prominente wetenschappers zoals Jaak Panksepp en Stephen Hawking. Hierin wordt verklaart, met wetenschappelijke onderbouwing, dat dieren een bewustzijn hebben.

Vanuit jarenlang hersenonderzoek bij mensen en dieren kan worden gesteld dat niet alleen mensen beschikken over bewustzijn. Onderzoek heeft aangetoond dat dieren over overeenkomstige neurologische structuren en bewustzijnsprocessen beschikken. Zo heeft men bijvoorbeeld kunnen zien dat hersenstimulatie van bepaalde hersengebieden bij mens en dier dezelfde gedragingen en gevoelens activeert. Deze onderzoeken laten zien dat mensen en dieren dezelfde bouw en werking hebben van zenuwcellen, hormonen en neurotransmitters.

Jaak Panksepp: “Under the skin we are all brothers and sisters”.

Zelfbewustzijn

Een hogere vorm van bewustzijn is zelfbewustzijn. Dit houdt in dat een individu een besef heeft van wat er in zijn eigen geest en lichaam omgaat, een besef van het eigen bestaan. Dit is slechts bij een klein aantal dierensoorten aangetoond. Chimpansees, dolfijnen, olifanten en eksters slagen voor de spiegeltest en kunnen zichzelf in de spiegel herkennen. Wij mensen gaan onszelf overigens pas in de spiegel herkennen op de leeftijd van 1,5 – 2 jaar.

Overigens is bewust zijn van jezelf niet hetzelfde als zelfbewustzijn! Honden zijn zich wel bewust van zichzelf, in de zin dat ze pijn, jeuk en ongemak ervaren net als gevoelens en emoties. Honden bezitten ook het vermogen om de positie van het eigen lichaam en lichaamsdelen waar te nemen, dit heet proprioceptie. Echter tot nu toe is nog niet aangetoond dat ze ook een zélfbewustzijn hebben, ze hebben geen besef van het eigen bestaan.

Wat is het nut van bewustzijn?

Overleven! Het is van levensbelang een besef te hebben van jezelf en je omgeving. Een haas zou niet overleven als hij zich niet bewust is van zijn omgeving, hij moet zich ook bewust zijn van zichzelf, zijn snelheid en zijn lichaam om te kunnen ontsnappen van een roofdier. Ook moet de haas zijn omgeving goed in zich opnemen om een vluchtroute te kunnen kiezen.

Hoe kan een dier overleven als hij geen angst, pijn of honger kan ervaren? Ook lust is een belangrijke emotie, zonder deze emotie planten dieren zich niet voort. Deze gevoelens en ervaringen zijn dus noodzakelijk. Zonder bewustzijn kan een diersoort niet voortbestaan.

Hoe zit dat bij honden?

Professor Gregory Burns, bekend van het boek How Dogs Love Us, heeft met behulp van een MRI scan hondenhersenen in kaart gebracht (zie foto’s hieronder). De scans laten een opvallende overeenkomst zien tussen de hersenstructuren en -functies van mensen en honden. Dit vormt een hard bewijs dat honden, net als veel andere dieren, bewustzijn en gevoelens hebben vergelijkbaar met dat van mensen.

Zelfbewustzijn is echter nog niet overtuigend bewezen bij honden. Honden slagen niet voor de spiegeltest zoals hierboven beschreven, zij herkennen de hond in de spiegel niet als zichzelf.

Bewustzijn en dierenwelzijn

Erkennen dat dieren een bewustzijn hebben, betekent ook erkennen dat dieren gevoelens en pijn kunnen ervaren. De Cambridge Declaration on Consciousness kan daarom een belangrijke stimulans zijn om beter met dieren om te gaan. Wat voor invloed kan de erkenning van bewustzijn bij dieren hebben op dierenwelzijn? Voorbeelden zijn o.a.:

De Indiase overheid erkende in 2013 dat dolfijnen over een ‘niet menselijke persoonlijkheid’ beschikken en heeft in dat jaar dolfijnenshow verboden.
In Colombia heeft een wetsvoorstel in 2013 ervoor gezorgd dat er een verbod is gekomen op het werken met wilde dieren in het circus.
Ook in de veeteelt komt steeds meer initiatieven om welzijn van de dieren te verbeteren. In Nederland wordt bijvoorbeeld steeds meer aandacht besteed aan welzijn van veedieren. Er wordt bijvoorbeeld geadviseerd om varkens een verrijkte leefomgeving aan te bieden met speelmateriaal, stro en modderpoelen. Ook de kwaliteit van de levens van kippen wordt verbeterd. Zo zijn legbatterijen vanaf 2012 verboden in de EU en heeft de Universiteit van Wageningen een innovatieve stal (het rondeel) ontwikkeld waar kippen ook duidelijk gelukkiger zijn. Een andere ontwikkeling is dat weidegang (financieel) gestimuleerd wordt en daardoor steeds meer koeien kunnen genieten van de buitenlucht.

The Cambridge Declaration on Consciousness*

Op deze dag van 7 juli 2012, kwam een vooraanstaande internationale groep van cognitieve neurowetenschappers, neurofarmacologen, neurofysiologen, neuroanatomen en computationele neurowetenschappers samen op de Universiteit van Cambridge om de neurobiologische substraten van bewuste ervaring en gerelateerd gedrag in menselijke en niet-menselijke dieren opnieuw te beoordelen. Ondanks dat vergelijkend onderzoek naar dit onderwerp van nature wordt bemoeilijkt door het onvermogen van niet-menselijke dieren, en vaak mensen, om duidelijk en makkelijk over hun interne staat te communiceren, kunnen de volgende observaties concreet worden gesteld:

Het veld van bewustzijnsonderzoek evolueert snel. Overvloedige nieuwe technieken en strategieën worden ontwikkeld voor onderzoek van menselijke en niet-menselijke dieren. Er komen meer gegevens direct beschikbaar, en dit vraagt om een periodieke herevaluatie van eerder getrokken vooroordelen op dit gebied. Studies van niet-menselijke dieren hebben aangetoond dat homologe hersencircuits, die in verband staan met de bewuste ervaring en perceptie, selectief gefaciliteerd en verstoord kunnen worden om te beoordelen of ze in feite wel nodig zijn voor die ervaringen. Bij mensen zijn bovendien nieuwe niet-invasieve technieken beschikbaar om de samenhang van bewustzijn te onderzoeken.

De neurale substraten van emoties lijken niet te worden beperkt tot corticale structuren. Het is zo dat subcorticale zenuwnetwerken die tijdens affectieve toestanden bij de mens worden geactiveerd, ook van cruciaal belang zijn voor het genereren van emotioneel gedrag bij dieren. Het kunstmatig prikkelen van dezelfde hersengebieden genereert overeenkomstig gedrag en gevoelstoestanden in zowel mensen en niet-menselijke dieren. Waar er in de hersenen dan ook een instinctief emotioneel gedrag wordt gestimuleerd bij niet-menselijke dieren, veel van het daaropvolgende gedrag is consistent met reeds ervaren gevoelstoestanden, inclusief die interne gesteldheden die belonend en bestraffend zijn. Diepe hersenstimulatie van deze systemen bij mensen kan ook leiden tot soortgelijke affectieve toestanden. Systemen die in verband staan met gevoel zijn geconcentreerd in subcorticale gebieden waar zich neurale homologieën in overvloed bevinden. Jonge menselijke en niet-menselijke dieren zonder neocorticale structuren behouden deze hersenfuncties en psychisch mentale functies. Bovendien, neurale circuits die gedragsmatige / elektrofysiologische staten van aandacht, slaap en besluitvorming ondersteunen, lijken al te zijn ontstaan tijdens een vroeg stadium in de evolutie van ongewervelden en zijn evident bij insecten en koppotige weekdieren (bijv. octopus).

Vogels lijken in hun gedrag, neurofysiologie en neuroanatomie, een opvallend geval van parallelle evolutie van bewustzijn te vertonen. Bewijs van een bijna menselijke niveau van bewustzijn is het meest overtuigend waargenomen bij de grijze roodstaartpapegaai. De emotionele netwerken en cognitieve microcircuits bij zoogdieren en vogels lijken veel meer homoloog dan eerder gedacht. Bovendien is bij bepaalde vogelsoorten gebleken dat zij neurale slaappatronen hebben die vergelijkbaar zijn met die van zoogdieren, waaronder REM slaap en, zoals werd aangetoond bij zebravinken, neurofysiologische patronen, waarvan eerder gedacht werd dat hier een neocortex (zoals bij zoogdieren) bij nodig is. Eksters in het bijzonder vertonen in onderzoeken naar zelfherkenning in een spiegel opvallende gelijkenissen met mensen, apen, dolfijnen en olifanten.

Bij mensen wordt het effect van bepaalde hallucinogenen geassocieerd met een verstoring van corticale feedforward en feedback verwerking. Farmacologische interventies bij niet-menselijke dieren met een mengsel waarvan bekend is het bewuste gedrag bij mensen te beïnvloeden kan leiden tot vergelijkbare verstoringen in gedrag bij niet-menselijke dieren. Bij mensen, is er bewijs om te suggereren dat het bewustzijn verband houdt met corticale activiteit, maar dit sluit niet uit dat subcorticale of vroege corticale systemen hun bijdragen leveren zoals bij visueel bewustzijn. Bewijs dat menselijke en niet-menselijke emotionele gevoelens voortkomen uit homologe subcorticale hersenstructuren biedt overtuigend bewijs voor evolutionair gedeelde affectieve qualia.

Wij verklaren het volgende: “De afwezigheid van de neocortex is voor een organisme geen belemmering om affectieve toestanden te ervaren. Convergerend bewijs geeft aan dat niet-menselijke dieren beschikken over de neuroanatomische, neurochemische en neurofysiologische substraten voor bewustzijnstoestanden, samen met het vermogen om opzettelijk gedrag te vertonen. Bijgevolg geeft de omvang van het bewijs aan dat mensen niet de enige zijn die neurologische substraten bezitten om bewustzijn te genereren. Niet-menselijke dieren, inclusief alle zoogdieren en vogels, en vele andere wezens, waaronder octopussen, beschikken ook over deze neurologische substraten. “

* De Cambridge Declaration on Consciousness werd geschreven door Philip Low en geredigeerd door Jaak Panksepp, Diana Reiss, David Edelman, Bruno Van Swinderen, Philip Low en Christof Koch. De Verklaring werd publiekelijk afgekondigd in Cambridge, UK, op 7 juli 2012, tijdens de ‘Francis Crick Memorial Conference on Consciousness in Human and non-Human Animals’, op Churchill College, Universiteit van Cambridge, door Low, Edelman en Koch. De verklaring werd ondertekend door de deelnemers aan de conferentie diezelfde avond, in het bijzijn van Stephen Hawking, in de Balfour zaal in Hotel du Vin in Cambridge, Verenigd Koninkrijk. De ondertekeningsceremonie werd vastgelegd door CBS 60 Minutes.

Woordenlijst

Cortex; is een deel van de hersenen dat bij zoogdieren voorkomt en is betrokken bij de hogere functies, zoals zintuigelijke waarneming, bewuste bewegingen en (bij mensen) redeneren, abstract denken en taal. (Bron: Wikipedia)
Diepe hersenstimulatie; stimulatie van de hersenen waarbij een elektrode in specifieke hersengedeelten wordt ingebracht.
Homologie: Homologie duidt op een gemeenschappelijke voorouderlijke vorm. Het begrip wordt zowel gebruikt voor genen, als voor bijvoorbeeld hele organen. Zo zijn longen homoloog aan de zwemblaas bij vissen. Indien van twee genen wordt gezegd dat ze homoloog zijn betekent dit ze van hetzelfde voorouderlijke gen afstammen. (Bron: Encyclo.nl)
Neuraal; tot de zenuw behorend, met betrekking tot het zenuwweefsel.
Neurale substraat; delen van het zenuwstelstel of de hersenen, die ten grondslag liggen aan specifieke gedragingen of aan een psychologische staat van zijn.
Parallelle evolutie; is de ontwikkeling van een zelfde eigenschap in gerelateerde, maar onderscheiden soorten die van dezelfde voorouder afstammen, maar van verschillende groepen organismen. Bijvoorbeeld: de uitgestorven pterosauriërs (vliegende reptielen) en vogels hebben beiden zowel vleugels en een uitgesproken snavel ontwikkeld, maar niet van een recente gemeenschappelijke voorouder.
Qualia: zijn kwalitatieve eigenschappen van de waarneming, een bepaalde manier die niet kan worden beschreven door de natuurwetenschappen, waarop wij de werkelijkheid en ons eigen denken ervaren. (Bron: Ecyclo.nl)