Wat is 'learned helplessness' en waarom is het van belang voor het gedrag en de training van de hond?

Introductie: aangeleerde hulpeloosheid

Learned helplessness, oftewel aangeleerde hulpeloosheid, is een belangrijk begrip binnen de psychologie; in bijna alle inleidende psychologieboeken kom je de term wel tegen. De theorie van aangeleerde hulpeloosheid wordt dikwijls gebruikt om te verklaren hoe bepaalde psychologische stoornissen zich bij mensen kunnen ontwikkelen. Niet alleen binnen de menselijke psychologie heeft dit mechanisme echter veel invloed. Het werd voor het eerst waargenomen tijdens experimenten met honden is daarom nauw verbonden met dierlijk gedrag en de dierlijke psyche. Ook vandaag de dag kan het ons nog veel inzicht geven in de manier waarop honden leren en hoe het komt dat bepaalde trainingsmethodes een negatief effect op hun gedrag kunnen hebben.

Leren door gevolgen van gedrag

Je zal vast wel eens gehoord hebben van de leertheorie die stelt dat gedrag dat iets prettigs oplevert, herhaald zal worden en dat gedrag dat onplezierige consequenties heeft, zal afnemen.

In beide gevallen vindt leren plaats doordat er een verband gelegd wordt tussen het gedrag en het effect dat dit op de omgeving heeft. Mensen en dieren leren hierdoor dat zij bepaalde situaties via hun (re)acties kunnen beïnvloeden en dat zij dus controle kunnen uitoefenen op wat hen overkomt.

Geen controle meer

Maar wat gebeurt er nu als er allemaal vervelende dingen gebeuren en je niets kan doen om deze te stoppen? Stel je eens voor dat je al jaren gewend bent dat je aandacht van de leraar kan krijgen door je vinger op te steken in de klas. Nu kom je opeens terecht in een klas waar de leraar je uitlacht als je dit doet en waar gezegd wordt dat je zeker denkt dat je nog op de kleuterschool zit. Daarbij komt nog eens dat de leraar je überhaupt geen aandacht geeft als je een vraag wil stellen of beantwoorden, hoe hard je ook je best doet om te zorgen dat hij je ziet. Wat doe je in zo’n geval? Het meest voor de hand liggende antwoord is dat je het opgeeft: je stopt eenvoudigweg met je pogingen zijn aandacht te trekken. Omdat je gedrag geen enkel effect heeft op de omgeving, heeft het ook geen zin meer om te proberen hier invloed op uit te oefenen. Deze passieve berusting die volgt op aanhoudende en onontkoombare negatieve ervaringen waar je geen controle over hebt, noemt men aangeleerde hulpeloosheid (learned helplessness).

Beknopte geschiedenis

Dit mechanisme werd in de jaren zestig van de vorige eeuw ontdekt door wetenschappers Martin Seligman en Steven Maier tijdens een onderzoek waarbij honden werden blootgesteld aan pijnlijke elektrische schokken. In de eerste fase van het onderzoek leerden een aantal van deze honden dat zij aan de schokken konden ontsnappen door op een knop te drukken. Bij een andere groep bleef men de schokken toedienen, welk gedrag deze honden ook vertoonden.

In de volgende fase werd elke hond in een shuttle box geplaatst (zie afbeelding); een soort kist die in twee delen was opgesplitst via een lage tussenwand. De honden konden nu ontsnappen aan de schokken die toegediend werden via de roostervloer door over de afscheiding heen te springen naar de andere kant van de kist. Bovendien klonk er een geluidssignaal vlak voor de daadwerkelijke schok. De honden die in de eerste fase van het experiment hadden geleerd dat zij aan de schokken konden ontsnappen door een knop in te drukken, hadden al snel in de gaten dat het geluidssignaal betekende dat er een schok zou volgen en na een aantal sessies sprongen zij over de horde zodra zij het signaal hoorden. De groep die de schokken had ontvangen waaraan geen ontsnapping mogelijk was, leerde dit echter niet. Zij bleven apathisch – soms trillend van angst – op dezelfde plek zitten, ook al was het nu vrij makkelijk om aan de schokken te ontkomen. Zelfs wanneer de onderzoekers de honden herhaaldelijk over de afscheiding sleepten naar de veilige kant van de kist leerden zij niet dat zij er zelf overheen konden springen.

Om het nog even kort samen te vatten: de honden die in eerste instantie hadden geleerd dat zij geen enkele controle hadden over hun omgeving, waren ook later niet meer in staat hun gedrag aan te passen. Zij klapten helemaal dicht en leken het volledig te hebben opgegeven.

Wat betekent dit nu voor ons?

Hoewel men dit soort experimenten tegenwoordig gelukkig niet meer uitvoert, zijn er toch enige parallellen te trekken met de manier waarop er soms nog met honden wordt omgegaan. Je ziet aangeleerde hulpeloosheid bijvoorbeeld bij honden die stelselmatig mishandeld worden of bij de stakkers die in veel te kleine, smerige kooitjes bij broodfokkers opgesloten zitten. Maar denk ook eens aan mensen die een hond net zo lang blijven corrigeren totdat hij zogenaamd in een ‘kalme’ of ‘onderdanige’ toestand belandt. Als je goed kijkt naar de signalen die de hond afgeeft met zijn lichaam kan je echter zien dat de hond verre van relaxed is. Een aantal voorbeelden van deze signalen kunnen zijn: hijgen, in elkaar gedrukt zitten, oren plat naar achter en/of wegkijken.

Niet iedereen zal de verschillende manieren waarop honden stress vertonen altijd even makkelijk kunnen herkennen en het is daarom zeker aan te aanraden je hier wat verder in te verdiepen. Er ligt voor de hond namelijk echt een wereld van verschil tussen het vreselijke gevoel van aangeleerde hulpeloosheid en een werkelijk kalme gemoedstoestand.

Zelf keuzes laten maken

En geef toe, wat heb je zelf nou liever? Een hond die het vanuit pure ellende maar helemaal opgeeft en zich daardoor naar jou lijkt te voegen, of een hond die vanuit zichzelf en door een plezierige samenwerking met jou leert wat de bedoeling is? Door de hond zelf keuzes te laten maken en hem het gevoel te geven dat zijn gedrag effect heeft op de omgeving, creëer je de beste basis voor je training. Als je hem vervolgens op een positieve wijze feedback geeft, zal hij sneller leren hoe hij zijn gedrag het beste kan aanpassen.

Een hond in een staat van aangeleerde hulpeloosheid leert in feite alleen maar wat angst is en dat hij geen initiatief mag vertonen. Natuurlijk zijn er mensen voor wie een dergelijke apathische toestand juist wenselijk is en die het allemaal niet zo nodig vinden dat de hond de ruimte krijgt om zijn eigen keuzes te maken. Prima, ook mensen moeten daarin immers hun eigen keuzes kunnen maken, maar laten we het beestje dan wel bij het naampje noemen en het gedrag niet beschrijven in termen als kalm, gedwee, respectvol, mak, onderdanig of volgzaam. Een hond die correctie na correctie te verduren krijgt zonder dat er wordt ingegaan op de signalen die hij afgeeft, zal uiteindelijk volledig blokkeren. Hij heeft geleerd hulpeloos te zijn.

Aangeleerde hulpeloosheid overwinnen

Je kan een hond helpen een staat van aangeleerde hulpeloosheid te overwinnen door hem uit de situatie te halen waarin hij dit gedrag is gaan vertonen. Tevens is het belangrijk dat hij voorlopig niet wordt blootgesteld aan triggers die hij met die situatie zou kunnen associëren. Het beste is hem eerst volledig tot rust te laten komen. Dit kan in sommige gevallen best een poos duren, afhankelijk van hoe lang ze in de hulpeloze toestand hebben verkeerd. Je kan je voorstellen dat honden die deze gevoelens jarenlang hebben moeten ervaren heel erg veel tijd nodig zullen hebben om zich weer een beetje hond te voelen. Uiteindelijk kan je met veel geduld het vertrouwen weer stapje voor stapje gaan opbouwen zodat de hond langzaam maar zeker weer wat eigen initiatief gaat ontwikkelen en het gevoel krijgt dat hij weer controle heeft over de omgeving.