Empathie bij honden

Kunnen honden zich inleven in een ander?

Je zult het allemaal wel eens hebben meegemaakt als je samenleeft met een hond in huis. Als je treurig of verdrietig bent komt je hond naar je toe op een bezorgde manier en probeert je te troosten met diens aanwezigheid en allerlei lieve gedragingen. Troost geven is een gedraging die een uiting is van empathie: het zich kunnen inleven in een ander en het hebben van een besef van de emotionele toestand waarin een ander verkeert.

Antropomorfisme

Maar in hoeverre zijn honden eigenlijk wel in staat tot empathie? Is hun intelligentie groot genoeg dat ze een besef kunnen hebben dat anderen mentale toestanden als emoties hebben? Of hebben honden helemaal geen idee van anderen als mentale wezens en zijn we hier als mensen bezig onze eigen vaardigheden op honden te projecteren? Willen we niet als mensen dolgraag die empathie per se zien in onze honden, ook al is die er misschien helemaal niet? Kortom, bezondigen we ons hier niet aan antropomorfisme?

Wetenschappelijk onderzoek naar empathie

In de wetenschap wordt eigenlijk nog maar vrij kort onderzoek verricht naar de mogelijkheid van empathie bij andere dieren dan mensen. Lange tijd was het beeld van dieren dat ze helemaal geen emoties hebben en maar een beperkte intelligentie of cognitie, die niet verder zou gaan dan reageren op beloning of straf. Ook speelde het idee van dieren als zelfzuchtige wezens een grote rol, want binnen de evolutie zou toch eigenlijk geen plek zijn voor empathie en andere vormen van positief gedrag richting een ander? Het dierenleven zou toch niets anders zijn dan “dog eat dog”?

Prosociaal gedrag, d.w.z. handelingen die ten goede komen aan een ander, past toch niet binnen de evolutionaire strijd om overleving? Gelukkig is de wetenschap aan verandering onderhevig en is er in de afgelopen twintig jaar ruimte gekomen voor onderzoek naar de mogelijkheid van empathie en prosociaal gedrag bij andere mensen dan dieren.

Frans de Waal

De van oorsprong Nederlandse primatoloog Frans de Waal heeft daar een belangrijke rol in gespeeld. Na zijn studie van chimpansee politiek en de competitieve allianties van chimpansee mannen richtte hij zich vervolgens op de meer vriendelijke en vredelievende gedragingen van grote mensapen. Hij ontdekte dat mensapen zich verzoenden na een gevecht en dat apen die niets met een conflict te maken hadden naderhand de verliezende aap gingen troosten door daar contact mee te leggen, deze te omhelzen, te vlooien en andere vormen van affiliatief of vriendelijk gedrag te tonen. Sindsdien heeft de Waal veel aandacht besteed aan prosociaal gedrag en empathie bij dieren. Zo bespreekt hij in zijn boek uit 2009, Een Tijd voor Empathie, de verschillende vormen waarin we empathisch gedrag bij dieren kunnen aantreffen.

Jaak Panksepp

Er is binnen de wetenschap nog veel discussie over de vraag of empathie een vermogen is waarvoor een complexe intelligentie of cognitie nodig is of niet. Er valt veel voor te zeggen dat empathie en de voorlopers daarvan eigenlijk voorkomen bij alle sociaal levende dieren zoals zoogdieren en vogels. De Amerikaanse neurowetenschapper Jaak Panksepp geeft aan dat er binnen de affectieve neurowetenschap (de studie van de hersenstructuren en chemische stoffen rondom emoties) argumenten bestaan om uit te gaan van een oervorm van empathie, waar in principe niet veel intelligentie bij hoeft komen kijken. Alle vogels en zoogdieren kennen de emotie van zorg, voortkomend uit de zorg die ouders voelen voor het welzijn van hun kinderen. Dat is de basis voor alle vormen van affectie of genegenheid naar een ander en uiteindelijk ook voor empathie. Vogels en zoogdieren hebben ook de emotie van verdriet, wanneer ze van een ander worden gescheiden. De emoties van zorg en verdriet zijn met elkaar verbonden en leiden ertoe dat dierlijke ouders hun kinderen zorg geven als ze verdrietig zijn. Zo gaan rattenmoeders direct op zoek naar hun kinderen als ze hun verlatingsroepen horen. Uit een recente studie met menselijke ouders bleek dat bij hen de hersengebieden die bij de emotie verdriet horen, oplichten wanneer het huilen van hun kinderen op een bandje wordt afgespeeld. De drang om een ander in nood te helpen lijkt dan ook een natuurlijke gerichtheid te zijn die bij alle sociale dieren hoort.

De 3 lagen van empathie

Ook Frans de Waal gaat uit van empathie als een fenomeen dat bestaat uit meerdere lagen.

Het begint bij onbewuste synchronisatie van lichaam en handelingen, wat van belang is voor de coördinatie van in groepen levende sociale dieren. Deze gaan bijvoorbeeld op het zelfde moment slapen of gezamenlijk reizen.
Dan krijg je het fenomeen van emotionele besmetting. Daarbij leidt de observatie van een emotie bij een ander tot een vergelijkbare emotie bij jezelf. Het beste voorbeeld hiervan zijn jonge menselijke baby’s die, wanneer ze een andere baby horen huilen, zelf ook verdrietig worden en gaan huilen. Emotionele besmetting is bij sociaal levende dieren ontstaan omdat ook dat een nuttige functie kan hebben. Wanneer 1 dier alarm slaat bij ontdekking van een roofdier en wegjaaggedrag gaat vertonen is het van belang dat de hele groep gegrepen wordt door gevoelens van angst en onraad en daardoor mee gaat doen met het slaken van alarmkreten en het wegjagen van het roofdier. Emotionele besmetting zit echter nog een niveau onder daadwerkelijke empathie. De baby die een ander hoort huilen wil namelijk zelf getroost worden, terwijl iemand die zich echt kan inleven in een ander juist degene die huilt wil troosten.
Voor de Waal is de hoogste laag van empathie het daadwerkelijk kunnen nemen van het perspectief van een ander. Dit uit zich in wat gericht helpen wordt genoemd, waarbij een dier de juiste vorm van hulp geeft aan een ander dier in nood. Daarvoor is dan wel een behoorlijke intelligentie nodig, omdat je je een goed oordeel moet kunnen vormen over de specifieke noodsituatie van een ander. De Waal noemt meerdere voorbeelden van gericht helpen bij de grote mensapen, olifanten en zeezoogdieren. Ze helpen oudere of blinde individuen vooruit te komen, geven anderen voedsel of water als ze dat zelf niet kunnen halen, en redden ze soms zelfs van een verdrinkingsdood.

Hoe zit het dan met honden? In de afgelopen jaren zijn er ook enige studies naar empathie bij honden verricht.

Kunnen honden troosten?

In 2012 werd er een experiment gepubliceerd wat aan het Goldsmiths College in Londen werd uitgevoerd. De eigenaar van een hond en een vreemde mens zaten in een huiskamer. Voor ogen van de hond deden beide mensen 20 seconden lang twee verschillende gedragingen: ze deden alsof ze huilden, of ze neurieden een kinderliedje. Vervolgens werd gekeken naar de reactie van de hond. De uitkomst was dat de 18 honden in dit experiment de mens vooral benaderden als ze aan het huilen waren. Ze deden dat op een onderdanige, bezorgde manier. Opmerkelijk was echter dat ze niet alleen hun eigenaar benaderden, maar ook de vreemde mens die aan het huilen was. Zou er bij de honden alleen sprake zijn geweest van emotionele besmetting, dan zouden ze alleen hun eigenaar hebben benaderd om zelf door deze getroost te worden. Het feit dat ze ook de huilende vreemde benaderden gaf aan dat de honden niet gedreven werden door een motivatie om zelf getroost te worden, maar juist om troost te geven aan een ander, ook al was dat een onbekende voor hen. Dat wees dus sterk op empathie bij honden.

Helaas kon dit experiment echter niet als bewijs voor empathie gelden, vanwege het simpele feit dat natuurlijk elke hond die bij mensen leeft al van vroeg af aan door diens eigenaar wordt beloond wordt om naar de eigenaar toe te komen en lief gedrag te vertonen wanneer die zich niet goed voelt.

Verzoenings- en troostgedrag bij honden

Toch valt er alsnog veel voor te zeggen dat de honden in dit bovenstaande experiment wel degelijk gemotiveerd werden vanuit de behoefte om hun eigenaar en de vreemde mens te troosten. De belangrijkste studie die wat mij betreft aangeeft dat honden wel in staat zijn tot empathie is een studie waaruit blijkt dat honden andere honden troosten.

Ethologen van de Universiteit van Antwerpen bestudeerden het gedrag van honden rond hun onderlinge conflicten. Het betrof hier 3 groepen honden die ’s nachts apart in een kennel leefden en overdag werden samengebracht in een grote wei. Dat leidde natuurlijk geregeld tot kortdurende conflicten, waarvan er uiteindelijk meer dan 1.700 werden geanalyseerd. Bij meer dan 600 van die conflicten ontdekten de wetenschappers dat twee vechtende honden zich na afloop van het gevecht met elkaar verzoenden door vriendelijke gedragingen. Dus ook verzoeningsgedrag zien we aanwezig zijn bij honden.

Daarnaast zagen de ethologen dat er bij meer dan 600 andere conflicten (waarbij er geen verzoening had plaatsgevonden tussen de 2 vechtende honden) er andere honden waren, die niets met het conflict te maken hadden, die uit zichzelf naar de verliezende hond toekwamen en die vervolgens gingen troosten door allerlei vormen van affiliatief of vriendelijk gedrag, zoals de hond groeten, likken, anogenitaal besnuffelen, samen te zitten en met de hond te spelen. Vaak werden deze honden naar de verliezende hond toegetrokken omdat die zachtjes aan het janken was. Blijkbaar leidde het opmerken van een hond die zich niet goed voelde ertoe dat andere honden deze hond wilden troosten door hun aanwezigheid en vriendelijke gedrag.

Dergelijke vormen van troostgedrag waren tot dan toe alleen nog bekend van de grote mensapen. Inmiddels is troostgedrag in concrete studies ook bevestigd bij de familie van honden, de wolven, bij Aziatische olifanten, en de kraaiachtige vogels de raven en roeken.

De besmettelijkheid van gapen

Een ander gegeven wat men bij honden heeft ontdekt wijst ook in de richting van empathie. Het betreft hier de besmettelijkheid van geeuwen of gapen. Als wij mensen een ander zien geeuwen, moeten we zelf onbedwingbaar vaak ook geeuwen. Natuurlijk is dat verklaarbaar als een vorm van emotionele besmetting. Maar in studies met mensen en grote mensapen heeft men vastgesteld dat individuen vaker moeten geeuwen als ze iemand zien geeuwen die hen goed bekend is of waar ze een emotionele band mee hebben. Daaruit blijkt dat de besmettelijkheid van geeuwen verbandt houdt met het vermogen tot empathie. Blijkbaar is het bij de besmettelijkheid van geeuwen van belang dat men de geeuwende persoon kent, wil men zich daar goed mee kunnen identificeren en daardoor zelf ook gaan gapen. De Waal noemt daarnaast dat uit onderzoek blijkt dat mensen die meer empathie vertonen ook meer besmettelijk geeuwen als ze een ander zien geeuwen. Kinderen met autisme blijken echter niet in staat tot besmettelijk geeuwen, wat bij deze kinderen gepaard gaat met andere gebreken op het gebied van empathie.

Met honden zijn ook meerdere studies uitgevoerd om te zien of ook zij besmet worden door het geeuwen van een ander. Hoewel het in sommige studies niet werd gevonden, zijn er meerdere studies waarbij honden inderdaad moesten geeuwen als ze een ander zagen of hoorden geeuwen.

In een studie aan de Universiteit van Porto gepubliceerd in 2012 werd hetzelfde effect gevonden als men tot dan toe bij mensen en mensapen had gevonden. De honden in dit experiment hoorden het geluid van het gapen van hun eigenaar of van een onbekende mens. De honden moesten dan vaker zelf gapen als ze het gapen van hun eigenaar hoorden.
En in 2013 werd een studie gepubliceerd van de Universiteit van Tokio, waarbij 25 honden meer geeuwden als ze hun eigenaar zagen geeuwen, dan wanneer ze een onbekende mens zagen geeuwen. En ook hier zien we dat de voorouders van honden het zelfde doen.
Een paar maanden geleden (2014) werd een nieuwe studie gepubliceerd van wolven in een dierentuin in Tokio. Ook daar werd gevonden dat de wolven vaker moesten gapen bij het zien van een gapende ander met wie ze een goede sociale band hadden.

Behulpzaamheid bij honden

Ook het gericht helpen van een ander zien we bij honden. Het is bijvoorbeeld al langer bekend dat wolven en zwerfhonden voedsel brengen naar individuen die niet mee op jacht kunnen door ouderdom of ziekte. Daarnaast bestaan er meerdere verhalen van honden die een mens van de dood redden.

Brian Hare noemt in zijn boek De Wijsheid van Honden het verhaal van een hond die een mens uit het ijs haalde. Wetenschappelijk gezien moet men altijd oppassen bij dergelijke anekdotes, omdat er vaak kennis ontbreekt over de specifieke situatie en de gebeurtenissen die aan het hulpgedrag van de honden vooraf gingen. Redde de hond diens baasje bijvoorbeeld alleen uit het ijs om te voorkomen dat de hond zelf door de riem mee het ijs in werd gesleurd?

Hond redt andere hond

Af en toe duikt echter ook een op film vastgelegde observatie op van een hond die een ander redt. Frans de Waal vestigde de aandacht op een filmpje uit Chili (zie filmpje hieronder), wat vervolgens viraal werd op internet. In het filmpje wordt een hond midden op een snelweg aangereden door auto’s. De hond ligt daar gewond en verkeert uiteraard in levensgevaar. Dan komt er een andere hond aan, die ondanks het voortrazende verkeer en dus met gevaar voor eigen leven, de snelweg opgaat, naar de gewonde hond toe loopt, en deze vervolgens van de snelweg af sleept, veilig voor verder gevaar. Wellicht hadden deze 2 honden een goede band met elkaar. Het filmpje geeft aan dat ook honden een ander gericht kunnen helpen.

Behulpzaamheid bij ratten

Zie het artikel A new model of empathy: The rat wat in 2011 verscheen in The Washington Post, hierin wordt beschreven dat de ene rat de andere helpt door hem te bevrijden uit een kleine kooi. Lees ook deze wetenschappelijk publicaties over empathie bij ratten.

Conclusie

Als we al deze gegevens bij elkaar zetten dan kunnen we tot de gerechtvaardigde conclusie komen dat honden inderdaad in staat zijn tot empathie. Empathie lijkt in een oervorm aanwezig te zijn bij alle zoogdieren en vogels. De Belgische studie laat zien dat honden die helemaal niets met een conflict te maken hebben toch een verliezende hond gaan troosten door vriendelijk gedrag. Uit het Londense experiment bleek dat honden zowel hun huilende eigenaar als een huilende onbekende benaderden. Net als mensen en andere dieren is er vaker sprake van besmettelijk geeuwen bij honden als ze een ander zien of horen geeuwen met wie ze een band hebben. En tenslotte zijn er meerdere voorbeelden van gericht helpen door honden van een ander die hongerig is of dreigt te sterven. Als jouw hond dus de volgende keer weer naar je toe komt als je je niet goed voelt, hoeft je dus niet te denken dat een hond helemaal niet met je mee kán leven, maar mag je er met recht vanuit gaan dat jouw hond je ook écht wilt troosten. Ook honden zijn empathische wezens!

Meer weten?

Wil je meer te weten komen over emoties en intelligentie bij honden en andere dieren?
Dan zou je deel kunnen nemen aan een van de lezingen van dr. Esteban Rivas.

Bekijk hier de agenda met geplande lezingen.

In de media

Het filmpje uit Chili, waar Frans de Waal de aandacht op vestigde:

Referenties

Animal Cognition September 2012, Volume 15, Issue 5, pp 851-859: Empathic-like responding by domestic dogs (Canis familiaris) to distress in humans: an exploratory study – Deborah Custance, Jennifer Mayer
» Publicatie
Ethology Volume 114, Issue 1, pages 53–63, January 2008: Canine Reconciliation and Third-Party-Initiated Postconflict Affiliation: Do Peacemaking Social Mechanisms in Dogs Rival Those of Higher Primates? – Annemieke K.A. Cools, Alain J.-M. Van Hout and Mark H. J. Nelissen
» Publicatie
Animal Cognition July 2012, Volume 15, Issue 4, pp 721-724 : Auditory contagious yawning in domestic dogs (Canis familiaris): first evidence for social modulation – Karine Silva, Joana Bessa, Liliana de Sousa
» Publicatie
August 07, 2013 DOI: 10.1371/journal.pone.0071365: Familiarity Bias and Physiological Responses in Contagious Yawning by Dogs Support Link to Empathy – Teresa Romero mail, Akitsugu Konno, Toshikazu Hasegawa
» Publicatie