Hebben honden emoties?

Een kwispel en een grom

Frans de Waal: “Soms lees ik wel eens over iemand die met veel stelligheid beweert dat dieren geen intenties en geen gevoelens hebben, en dan vraag ik me af ‘Heeft deze man geen hond?”

Iedere hondeneigenaar weet eigenlijk wel het antwoord op de vraag of honden emoties hebben. Je hond is blij als jij thuis komt, hij is bang voor vuurwerk, en je hond wordt boos als hij een indringer signaleert. Maar welke emoties ervaren honden nog meer? Gaan we niet te ver in het toekennen van menselijke emoties aan honden? Wat zegt de wetenschap hierover?

Emoties zijn al heel oud

Jaak Panksepp is neurowetenschapper en heeft het grootste deel van zijn leven gewijd aan onderzoek naar emoties bij zoogdieren en naar wat dieren zoal drijft. Volgens Panksepp zijn emoties niet recent ontstaan in menselijke neo-cortex, het gedeelte van de hersenen wat betrokken is bij hogere functies zoals taal, redeneren en abstract denken.

De oorsprong van bewustzijn en gevoelens is volgens Pansepp te vinden in de lagere, oudere delen van de hersenen; de subcortex, het limbisch systeem. Dit gedeelte van de hersenen is bij zoogdieren en mensen nagenoeg hetzelfde. Onderzoek met behulp van hersenscans en hersenstimulatie toont ook aan dat we allemaal dezelfde basisemoties hebben.

Panksepp(2005) en zijn collega’s hebben 7 emotionele systemen geïdentificeerd.
We zullen ieder systeem later in dit artikel verder toelichten:

SEEKING (verlangen)
RAGE (woede)
FEAR (angst)
LUST (erotische gevoelens)
CARE (zorgzaamheid)
PANIC (paniek, verlatingsangst)
PLAY (spel, plezier)

Wat zijn neurotransmitters?

Deze stoffen worden aangemaakt in ons zenuwstelsel en staan aan de basis van emoties bij mens en dier.

De meeste mensen zijn wel bekend met bijvoorbeeld adrenaline. Dit is de stof die vrijkomt wanneer je schrikt of wanneer je je in een gevaarlijke situatie bevindt. Adrenaline is een belangrijk onderdeel van het overlevingsmechanisme en gaat gepaard met een versnelde ademhaling en hartslag, vergrote pupillen en verhoogde alertheid. Het zorgt ervoor dat je snel kunt reageren in een gevaarlijke situatie. Een ander bekende neurotransmitter is dopamine. Dit stofje zorgt er bijvoorbeeld voor dat een hond een prettig gevoel krijgt na een beloning. Het speelt een belangrijke rol in het SEEKING system, waarover hieronder meer.

Andere bekende neurotransmitters zijn o.a. serotonine, endorfine en histamine. Iedere neurotransmitter heeft zo zijn eigen functie.

Welke emoties ervaren dieren?

Emotioneel systeem	Bij zoogdieren	Bij mensen	Neurotransmitters*
SEEKING	Motivatie, interesse, frustratie	Drive om te winnen, extreme sporten, verslavingen, obsessies, verlangen	Dopamine + Glutamaat + Opioïden + Diverse neuropeptiden +
RAGE	Woede, prikkelbaarheid	Minachting, haat	Substantie P + (angst,stres) Acetylcholine + Glutamaat +
FEAR	Angst, fobie, psychisch trauma	Bezorgdheid	Glutamaat + DBI – CRF –
PANIC	Verlatingsangst, verdriet	Schuld, schaamte, verlegenheid, negatief zelfbeeld	Opioïden Oxytocine – Prolactin – CRF + Glutamaat +
PLAY	Plezier, vrolijkheid	Lachen, gevoel voor humor	Opioïden (endorfine) +/- Glutamaat + Acetylcholine
LUST	Erotische gevoelens	Jaloezie	Steroiden + Vasopressin Oxytocine
CARE	Koestering, aantrekkingskracht	Liefde, romantiek, liefdesverdriet	Oxytocine + Prolactin +

* Serotonine en adrenaline staan niet in de tabel omdat deze bij alle emoties een rol spelen.

SEEKING system

Dit systeem draait om motivatie, verlangen en nieuwsgierigheid. Het zorgt ervoor dat dieren enthousiast raken om de wereld om zich heen te verkennen. Het op onderzoek uitgaan en het ervaren van nieuwe dingen bevordert het leerproces. Jagen is een voorbeeld van het SEEKING system in actie (Panksepp, 1971).

Bij mensen zie je dit terug bij de beoefening van extreme sporten en de drijfveer om succes te hebben, om te winnen. Maar ook drugsverslaving, obsessie en frustratie vallen hieronder. Dopamine speelt een belangrijke rol binnen het seeking systeem. Het is de stof die ervoor zorgt dat je je goed voelt, het wordt ook wel het gelukshormoon genoemd. De ‘kick’ voelt soms zelfs zo goed, dat je het gedrag blijft herhalen, want je wilt weer dat euforische gevoel beleven. Dopamine kan daarom een verslavende werking hebben.

Bij depressie is een gebrek aan dopamine te zien en functioneert het SEEKING system niet goed. Bij een manie is het juist het tegenovergestelde, daar is het dopamine level te hoog.

Probleemgedrag

Bij honden zie je vaak probleemgedrag ontstaan wanneer zij continue beperkt worden in hun vrijheden en hun nieuwsgierigheid en verlangens niet kunnen bevredigen. Zij gaan alternatieve, ongewenste gedragingen vertonen. Het komt voor dat agressie ontstaan uit angst omslaat in een verslavend, agressief gedrag wat door dopamine wordt gedreven.

Snuffelen is voor honden een héél belangrijk onderdeel van het SEEKING system. Dit is een van de manieren waarop ze de wereld verkennen. Het is daarom zo belangrijk je hond dit te gunnen. Neem tijdens wandelingen de tijd. Laat je hond lekker snuffelen en (waar het kan) zijn neus letterlijk achterna lopen zodat hij zijn omgeving in zich op kan nemen.

RAGE system

Woede wordt opgewekt door frustraties of wanneer een dier beperkt wordt in zijn bewegingsvrijheid. Frustratie werkt agressie in de hand. Een dier wat onderdrukt wordt en steeds meer frustratie opbouwt zal op een gegeven moment agressie inzetten en van zich afbijten. Bij mensen kun je binnen dit systeem nog denken aan minachting en haat.

FEAR system

Als een dier in een bedreigende situatie niet bang is, dan zal het niet vluchten of vechten. Het kan vervolgens gewond raken of zelfs sterven. Het is dus van belang om zo nu en dan bang te zijn. Dit systeem is onderdeel van het overlevingsmechanisme.

LUST system

Oxytocine is een neurotransmitter welke een rol speelt bij erotische gevoelens. Dit wordt ook wel het knuffelhormoon genoemd. Het zal geen verrassing zijn dat dit systeem gefaciliteerd wordt door de mannelijke en vrouwelijke geslachtshormonen; testosteron en oestrogeen . Tijdens de puberteit komen deze hormonen tot volle bloei en zal dit invloed hebben op het gedrag van je hond. Het LUST systeem viert dan hoogtijdagen!

CARE system

De behoefte om te verzorgen, maar ook aantrekkingskracht en liefde behoren tot dit systeem. Net als bij het LUST systeem speelt ook hier oxytocine een belangrijke rol. Het spreekt voor zich dat dit systeem van groot belang is voor het overleven van een individu, maar ook zelfs van een soort. Het gedrag van een moederhond wanneer ze reageert op het huilen van een verdwaalde pup is hier een goed voorbeeld van. Bij zoogdieren is het care system bij de vrouwtjes meer aanwezig dan bij de mannetjes.

In 2015 toonden Japanse wetenschappers iets bijzonders aan. Eerder was al aangetoond (Nagasawa et al.) dat oogcontact tussen mensen ervoor zorgt dat het oxytocine level bij beide personen omhoog gaat. Het Japanse onderzoek in 2015 toont aan dat dit ook gebeurt wanneer een hond en een mens elkaar aankijken! Wetenschappers zijn altijd voorzichtig met het doen van uitspraken, maar het lijkt er op dat de liefdevolle relatie tussen hond en mens wederzijds is.

PANIC system

Alle jonge dieren zijn afhankelijk van de zorg van hun ouders om te overleven. Emoties zorgen ervoor dat een jong dier gaat huilen als het bijvoorbeeld verdwaald is, hiermee kan het jonge dier kenbaar maken dat hij in nood is en hulp nodig heeft. De ouders zullen op hun beurt hun kind gaan zoeken en het nodige doen om het te verzorgen en in veiligheid te brengen. Vasthouden en warmte bieden is in veel gevallen al voldoende om het jonge dier gerust stellen. Bij dieren kun je emoties als verlatingsangst en verdriet onder dit systeem scharen. Bij mensen kun je ook nog denken aan schuldgevoel, schaamte, verlegenheid, gebrek aan zelfvertrouwen.

PLAY system

Jonge dieren hebben grote behoefte aan fysiek spel. Ze duikelen over elkaar heen, jagen elkaar na, worstelen en stoeien en hebben de grootste lol. Een belangrijke functie van spel is het ontwikkelen van sociale vaardigheden en het herkennen van subtiele communicatiesignalen van de ander. Dit systeem gaat over plezier hebben en vrolijkheid. Lachen en een gevoel voor humor zijn kenmerken van dit systeem bij mensen.

Wat maakt het uit of honden emoties hebben?

Voor de dieren zelf maakt het een essentieel verschil of zij wel of geen emoties ervaren. Voor hen doet het er zeker toe of zij zich prettig of onprettig voelen. Bij dieren is dat niet anders dan bij mensen.
In hondentraining maken we hier veelvuldig gebruik van door te belonen en te corrigeren. Operante conditionering bestaat bij de gratie van emoties. Vindt een hond iets prettig (beloning) dan zal hij hetzelfde gedrag vaker gaan vertonen. Vindt een hond iets onprettig (straf) dan zal hij het getoonde gedrag minder vaak of zelfs helemaal niet meer laten zien.

Vanuit evolutionair standpunt hebben emoties dan ook een groot nut. Angst hebben voor een roofdier is van levensbelang als je een prooidier bent. Bij het zien van een vos, zal het adrenaline level bij een konijn omhoog schieten, waardoor hij extra alert is, snel keuzes kan maken en kan vluchten. Liefde voelen en zorg dragen voor je nakomelingen en soortgenoten is weer van belang voor het voortbestaan de soort. Kom je niet voor elkaar op als soort, dan zul je ook niet overleven als soort. En wat te denken van lust? De volgende generatie maakt alleen maar kans als een diersoort over lustgevoelens beschikt en zich vervolgens voortplant. Kortom, emoties zijn van levensbelang.

Niet alleen voor de dieren zelf zijn deze emoties van belang, maar het feit dat dieren over emoties beschikken, zorgt ervoor dat we ook meer inzicht krijgen in ons eigen brein. Hersenonderzoek bij dieren (niet altijd even diervriendelijk overigens) heeft ons geleerd waarom wij ons gedragen zoals we ons gedragen. Emoties kunnen ons een goed gevoel geven, maar kunnen er ook voor zorgen dat we lijden. Denk hierbij aan psychiatrische aandoeningen, depressie en drugsverslaving. Dat lijden kunnen we tegenwoordig in veel gevallen draagzaam maken d.m.v. medicatie. De ontwikkeling van deze medicijnen kan alleen maar mogelijk zijn wanneer de hersenen van dieren op dezelfde manier georganiseerd zijn als die van ons.

Als we erkennen dat honden emoties hebben, dan heeft dit ook gevolgen voor de manier waarop we met ze omgaan. Ze maken onderdeel van ons gezin uit en hebben zo hun eigen emoties en behoeften. Waar heeft jouw hond plezier in en wat doet je hond met tegenzin? Kun je hem steunen op bange momenten?

Antropomorfisme

Antropomorfisme is het toeschrijven van menselijke eigenschappen aan dieren. Vaak worden dierlijke gedragingen verklaart door middel van menselijke kenmerken. In veel gevallen is dit niet oké. Denk bijvoorbeeld aan de ‘schuldbewuste’ blik die honden laten zien als ze iets stuk hebben gemaakt. Veel mensen denken dat de hond beseft dat hij iets fout heeft gedaan en dat de hond zich schaamt of zich zelfs schuldig voelt. Dit is echter niet waar. De hond wil een conflict vermijden en doet zijn best een reprimande te voorkomen. De blik duidt eerder op angst.

Als het gaat om emoties kun je wel stellen dat dieren, en dus ook honden, emoties hebben. Dit heb je hierboven al kunnen lezen. Echter dit staat los van antropomorfisme. Dieren ontwikkelden emoties veel eerder dan wij. Bedenk hierbij dat de eerste zoogdieren zo’n 200 miljoen jaar geleden zijn ontstaan en wij mensen (Homo Sapiens) pas ongeveer 125.000 jaar geleden. Wij komen eigenlijk nog maar net kijken. We kunnen eerder spreken van zoomorfisme, waarbij mensengedrag verklaart wordt vanuit diergedrag.

Frans de Waal: “Dieren emoties toekennen is lange tijd een taboe geweest in de wetenschap. Maar als we dat niet doen, dan nemen we het risico dat we iets fundamenteels missen, van dieren maar ook van onszelf.”

Referenties

Jaak Panksepp – The basic emotional circuits of mammalian brains: Do animals have affective lives? – Neuroscience and Biobehavioral Reviews 35 (2011) 1791–1804
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21872619
Jaak Panksepp, Yoram Yovell – Preclinical Modeling of Primal Emotional Affects (SEEKING, PANIC and PLAY): Gateways to the Development of New Treatments for Depression – Psychopathology. 2014;47(6):383-93. doi: 10.1159/000366208. Epub 2014 Oct 22
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25341411
Miho Nagasawa, Shouhei Mitsui, Shiori En, Nobuyo Ohtani, Mitsuaki Ohta, Yasuo Sakuma, Tatsushi Onaka, Kazutaka Mogi, Takefumi Kikusui – Oxytocin-gaze positive loop and the coevolution of human-dog bonds – Science 17 Apr 2015: Vol. 348, Issue 6232, pp. 333-336 DOI: 10.1126/science.1261022
http://science.sciencemag.org/content/348/6232/333